АСГАТЫН МӨНГӨНИЙ ОРД: ӨНӨӨДӨР БА МАРГААШ

Өнгөрсөн оны 11 сард УИХ-ын Үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хорооны хуралдаанаар, Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тухай  тогтоолын төслийг хэлэлцэж, уг асуудлаар ажлын хэсэг байгуулж, хөрөнгө оруулах саналыг АНУ, Австрали зэрэг улсуудад тавьж  байсан билээ. Автозам, төмөр зам зэрэг дэд бүтцийн хувьд хүндрэлтэй, алслагдмал, төвийн эрчим хүчний шугаманд холбогдоогүй, үйлдвэрлэлийн усан хангамж шийдэгдээгүй, баяжуулалтын технологи сонгогдоогүй буюу  товчхондоо техник эдийн засгийн  олон шалтгааны улмаас тус ордыг эргэлтэд оруулалгүй өдийг хүрсэн байна.

Монгол Улсын Засгийн Газрын 2020-2024 оны мөрийн хөтөлбөрт “Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад шаардлагатай туршилт, судалгаа хийж, хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэнэ” хэмээн салбарын сайд танилцуулж байснаас хойш нилээд хугацаа өнгөрлөө.

Асгатын мөнгөний орд нь Баян-Өлгий аймгийн Өлгий хотоос баруун тийш 180 км, Цагаан нуурын чөлөөт бүсээс хойш 40 орчим км, Улаанбаатар хотоос баруун тийш 1800 км зайд оршдог. Тус ордыг 1976 онд БНМАУ-ын хилийн 100 км-ийн бүсийн геологийн судалгааны үед илрүүлсэн. 1986 оноос Асгатын мөнгөний ордын хэмжээнд явуулсан төрөл бүрийн геологийн судалгааны ажлын үр дүнд 25 метр квадрат талбайд тархсан дунджаар 3 км урт, 80 метрийн өргөнтэй 15 хүдрийн бүс илэрсэн. Нийт 6.4 сая тонн хүдэр, 72.6 мянган тонн зэс, 3.3 мянган тонн висмут, 31.8 мянган тонн сурьма, 2.2 мянган тонн мөнгөнөөс гадна бусад дагалдах холимог металлын нөөцтэй.

Дайны хажуугаар дажин гэгчээр ковид цар тахлыг далимдуулан үнэт металлын үнэ эрс өсч, түүхэнд байгаагүй  дээд цэгтээ тулсан нь уул уурхайн томоохон компаниудын шуналыг улам гижигдэн, шинэ орд газруудыг яаравчлан олж тогтоох, олборлох зэрэг ашиг сонирхолын ихээхэн боломжийг нээж өгч байгаа хэрэг. Сүүлийн жилүүдэд Асгатын мөнгөний ордыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахаар Англи-Австралийн Рио Тинто зэрэг уул уурхайн томоохон хөрөнгө оруулагчид санал тавьж улайрч байгаа нь ирээдүйн хойч үеийн сайн сайхан амьдрал, малын бэлчээрийн экосистем, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө бус, тэдгээрийн ашиг сонирхол Асгатын мөнгөний орд руу татагдаж байгаа нь мэдээжийн хэрэг.

Монгол улсын төсвийн орлого, хөрөнгө оруулагчдын ашиг орлогоос гадна үнэт металлын олборлолт явуулах бүс нутагт, байгаль орчинд хэрхэн, хир их хэмжээний хор хохирол учруулахыг тунгаан бодох нь нэн чухал болов уу.

Ногооннуур сумын нутагт байрладаг Асгатын мөнгөний орд нь удаан хугацааны хэрэгцээ хангахгүй, эдийн засгийн ашиг багатай хэмээн судалгаагаар тооцогдсон байдаг. Одоогийн байдлаар тус талбайн хайгуул хийсэн нөөцийг хангалтгүй хэмээн үнэлсэн ч компанийн хөрөнгө оруулалтын төслийн зардлаа нөхөх хугацааг 11 жил гэж тооцжээ. Өнөөдөр уг мөнгөний ордын бүтээн байгуулалтын шаардлагатай дэд бүтэц, эрчим хүч, усан хангамж шийдэгдээгүй.

Эдгээр олборлолтын үеэр байгаль орчинд хир их хохирол учруулах вэ? гэх сэтгэл түгшээсэн олон асуулт тулгарч байна. Хамгийн эрсдэлтэй зүйл бол Асгатын мөнгөний ордын бүтээн байгуулалт, боловсруулалтын үр дүнгээр асар их химийн хорт хог хаягдал ялгарна. Флотацийн аргаар олборлох технологийн хувьд ойролцоох голуудаас их хэмжээний ус, шаардлагатай бол газар доорх гүний усны давхрагыг ашиглах болно. Энэ нь Ногооннур сум болон зэргэлдээ орших сумуудын байгалийн усны солилцооны дэглэмийг бодитоор өөрчлөхөд хүргэнэ. Түүнчлэн, үйлдвэрлэлийн хог хаягдал орон нутгийн нутаг дэвсгэрт булагдах, ил хаягдах, гол мөрөнд уусах эрсдэлийг тооцоод ч нэмэргүй. Ганц ширхэг хаягдал нь эргэн тойрон голуудын загас жараахайгаас эхлээд хорхой шавьж, ан амьтадыг олон жилийн турш бүрэн устгахад хангалттай хүрэлцэнэ. Мөн түүнчлэн Асгатын мөнгөний ордын задгай олборлолт нь агаарын бохирдлыг эрс нэмэгдүүлж, оршин суугчидын эрүүл мэнд, газрын үржил шим, ургамал, амьтанд олон янзын сөрөг нөлөө үзүүлэх нь дамжиггүй. Ялангуяа нутгийн ард түмний амьдралын хэв маяг, уламжлалт ахуй соёлд эрс өөрчлөлт орох, цэвэр усны хэрэглээ эрс муудахад хүргэх болно. Аадар бороо, хур тунадасны усаар дамжин бүс нутгийн малын бэлчээр, газар тариалангийн талбайд цөлжилт үүсэх эрсдэлээс гадна, тус сумын оршин суугчид төдийгүй Баян-Өлгий аймгийн тодорхой бүс нутагт ан агнах, загасчлах, мал маллах, газар тариалан эрхэлдэг хүн амын амьдралын хэв маягийг орвонгоороо өөрчлөх эрсдэлийг бий болгоно.

Дэлхийн өнцөг булан бүрт иймэрхүү үйл ажиллагааны үр дүн ямар нөлөө үзүүлэв? Хойд Ирландын Каунти Тайрон дахь уурхайн нөлөөгөөр  агаарын бохирдол, ард иргэдийн эмх замбараагүй үймээн, Арменийн Жермук хотын оршин суугчдын эмгэнэлт хувь заяа, Бразилийн уугуул иргэдийн алт олборлож буй компаниудын хооронд гарсан дайн, Монгол улсын зарим аймгуудын нутаг усны өнөөгийн дүр зураг бол зүгээр энгийн жишээ юм.

Энэ бүх сөрөг нөлөөг урьдчилан таамаглахад хэцүү боловч Засгийн газрын хэтийн зөв бодлогын хүрээнд Монгол улсын иргэн бүрийн эрх ашиг, ашигт малтмалын олборлолтын үр дүнд үүсч болзошгүй сөрөг үр дагаврыг багасгах бүхий арга хэмжээг зүй зохистой хэрэгжүүлэх, олборлолтын цар хэмжээ, олборлох, баяжуулах цэгүүдийн байршил, орчин үеийн дэвшилтэд технологийн арга барил зэргээс ихээхэн шалтгаална.

Олборлолт, үйлдвэрлэлийн салбарт шинээр ажлын байр бий болгох тийм чухал зүйл биш. Гадаадын хөрөнгө оруулагч компаниуд Монгол улсын газрын баялгийн олборлолтоос хурдан хугацаанд ихээхэн хэмжээний ашиг хүртэх хүсэл эрмэлзэл давамгайлахаас биш, нутгийн ард иргэдийн ашиг сонирхлыг харгалзахгүй нь мэдээжийн хэрэг. Энэхүү дашрамд Асгатын мөнгөний ордын хэтийн үр дагавар ны хүн бүр, ялангуяа  Ногооннур сумын ард түмэн мэргэн оюун ухаандаа тунгаан, тодорхой дүгнэлт гаргах байх хэмээн найдав.