Зөвхөн Засагт хаан аймагт л “Цахиур Төмөр” байгаагүй юм билээ… Өөлдийн Буян-Өлзий гэгч энгүй бяртай нэгэн 1850-иад онд төрж 73 наслаад цагаагчин хонин жил өөд болжээ. Ид залуухан насандаа Ховдын хязгаарын даншиг-Шар сүмийн наадамд Хасагийн бөх Нурханыг хаяж түрүүлжээ. Алтайн нурууны ар, өвөрт өвдөг шороодож үзээгүй Нурхан харууслын нулимс унагасан ч өрсөлдөгчөө үнэлж чадах сэтгэлийн тэнхээтэй нэгэн байж. Бишрэн хүндэлж найр тавихдаа “Арван хоёр, хэрэй хасгаас аль дуртайгаа идэж яв” гэжихүй. Ингэж Бөх ламын “Цахиур төмөрдөх” эрх зүйн баталгаа нээгдэж.
Намрын дунд capд элдсэн нэхий, оймсны эсгий, малгайн арьс мэтийг барьсан нутгийн ядуус Бөх ламыг зорин ирж олзноосоо хуваалцахыг гуйна. Бүтэн хонины мах хүртчихээд өдөр бүгж шөнө нь дөтөлсөөр 3-4 хоногт Алтайн цаад биед хүрдэг аж. Замдаа гал гаргахгүй, юм идэхгүй, зөвхөн амны цангаа тайлна. Товлосон газраа хүрсэн үдшээ хаданд нуусан борцоороо сонгино ханхлуулсан шөл хийж уугаад унасан хүлэг, агдсан биеэ түр амраагаад үүр шөнийн заагаар бэлчээр дэх адуунаас таслан хөөдөг байна. Заримдаа тэрэм хаданд хашчихсан адуу руу бууж ороод багахан шигээс нь өргөж гаргасаар хоёр азарга орчим болгоод элдэн зуга таадаг ч аргатай байсан гэдэг. Сүргээс алдагдсаныг мэдээд хойноос нь нэхэх зуур тэрээр Алтайг давж явдаг байж.
Мунчуурга (морин нанчилдааны хэрэглэл) шийдэм, малиатай гүйцэж ирлээ ч хүдэр эрийг яаж ч чадалгүй хүч мөхөсдөн алддаг байж, хасгууд. Гэвч “хурдан буу” нэвтэрч эхэлсэн сүүлхэн үед Буян-Өлзий хоёр ч удаа аргагүйдэн баригджээ. Гэвч Нурханаас олгосон “аман гэрэгэ”-тэй юм болохоор хасгууд арай ч амийг нь хороочихдоггүй, ихэд өлсгөх, нүхэнд суулгаж байгаад эмс хүүхнүүдийг дээгүүр нь харайлгах зэрэг “хар дом” үйлдээд тавиад явуулчихдаг байжээ. Монгол, Хасаг нүүдэлчид бэлчээр ус булаалцалдах, мөргөл шашнаараа ялгарах зэргээр зөрчилдөх авч нэгэнт байгуулсан “жентлемен” тохиролцоог бас ч сахиж чаддаг байсны жишээ энэ буюу.
Буян-Өлзий хөөж ирсэн адуугаа нутгийн олонд тараагаад өгчихдөг шунал хомхойролгүй, гэр бүлгүй, санваартан нэгэн байж. Тиймдээ ч Бөх лам нэртэй. Нас 60 гарсан үедээ нутгийн баян Гончигжаваас замын ая даах унаа гуйж. Хаа одохыг нь лавлахад амь дүйн аргагүйдэхдээ үхэр хадаар давааны хясааг бөглөчихсөн юм, хадан гэртээ яваад өгвөл “хэдэн адсаганаас болж” хотол олны зам хаасан нүгэлд унана, буцааж нээх минь гэжээ. Туслах хүн авч явахгүй юм уу гэхэд түрээд хааж болсон юм түлхээд зайлуулж болох байлгүй дээ хэмээж. Хэд хоногийн дараа морио яльгүй доголгоод хөтөлчихсөн ханхар өвгөн зорьсон хэргээ бүтээсэн нэгний бардам инээмсэглэлийг нүүрэндээ тодруулсаар буцаж ирсэн гэдэг.
Ж.Гөлгөө
