![\"\"](http://undesten.mn/uploads/posts/2016-05/1463204193_bat_subedei.jpg "\\"\\"")
Е.Тэмүжин Хамаг Монголын ханлигийн аюулгүй байдлыг хангах, улмаар нэгдсэн Монгол улсаа байгуулахын төлөө тэмцэж, тархай бутархай аймаг, ханлигийг нэгтгээд зогсолгүй төр улс, газар нутгийнхаа аюулгүй байдлыг дотоод, гадаад талаас хангах улс төр дипломат, тагнуул, цэргийн бүхий л арга хэмжээг алсыг харж, дэс дараатай хэрэгжүүлж чадсан билээ.
Юуны өмнө Чингис хаан шинэхэн төрийн аюулгүй байдльг хангах зорилгоор төвийн түмнээс бусад нь хамаарах хамаарльг нэмэгдүүлсэн төдийгүй дотор хамгаалалт-хишигтэний зохион байгуулалтыг сэдэж, бодит ажил болгож гүйцэлдүүлсэн. Чингис хааны \”дотоод хамгаалалт” нь хаан төр, голын улсаа хамгаалах болон цэрэг-дайны ажиллагаа гадагшаа явуулах зорилготойгоос овог, аймгуудыг мянгатын хэлбэрт оруулж, томилгоожуулан байрлуулсан, газар нутаг, удирдлага зохион байгуулалтын иж бүрэн тогтолцоо болжээ.
Чингэхдээ харьяат аймгуудаа төвийн болон баруун, зүүн гар болгон хуваадаг, нутгийн уламжлалт төв хэсэг нь Орхон, Туулын бэлчир байдаг болон халхлалт, хамгаалалтын уян хатан тогтолцоо эрхэмлэдэг байсан нүүдэлчин улс гүрнүүдийн уламжпалыг Чингис хаан улам боловсронгуй болгож, Алтай, Хангай, Хэнтий, Хөвсгөл Хянганы уул, нуруу болон Монголын их говиор газар зүйн хувьд нүүдэлчид хамгаалагдаж ирсэн зүй тогтлыг ч чадварлаг ашиглажээ.
Улмаар цөөхөн хүнтэй жижиг улс үндэстнийхээ аюулгүй байдлыг гадаад талаас хангах зорилгоор дайн байлдаан хийж ялснаар \”гадаад халхлалт, хамгаалалт”-аа бэхжүүлэв Геополитикийн үүднээс стратегийн ач холбогдолтой чухал зангилаа газар орон – Ил Тарвагатай, Хянганы цаадах Ляодуны хавь, Ордос, Хөх нуурын орчим дахь нутаг дэвсгэрийг эзлэн авч. тэрхүү нутагт амьдарч байгаа үндэстэн, угсаатныг удирдан хянах зорилгоор монгол угсааны овог, аймгуудыг шилжүүлэн суулгаж. үүрэгжүүлжээ.
Ер нь Монголчууд байлдахдаа хүрээлэн хамгаалах зарчмыг тактикийн түвшинд хэрэглэж ирсэн бөгөөд энэ нь цаашлан стратегийн түвшинд улс орны аюулгүй байдлыг хамгаалах, гаднаас халхлах Чингис хааны геополитик-төрийн бодлогын үндэс болжээ.
Ингэж батлан хамгаалах зорилгоор дэс дараатай, үе улиран уламжилсан арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсний дүнд монгол /ндэстний аюулгүй байдлын \”дотоод, гадаад хамгаалалт”-ын тойрог бий болжээ. Зураг №1,3,4,5. Ингэж Чингис хаан Монгол үндэстэнээ нэгтгээд зогсохгүй урт хугацааны үндэсний аюулгүй байдлаа хангах батлан хамгаалах бодлого, үйл ажиллагааны үндсийг буюу төрийн хар хайрцагны бодлого-алтан аргамжийг ч тавьж өгсөн юм.
Б. Өгэдэй хаан \”морин дээрээс дэлхийг эзлэсний дараах мориноос бууж төвхнүүлэх” хүнд хүчир үйлийг биечлэн хэрэгжүүлж, эцгийн бүтээн байгуулсныг улам бэхжүүлсэн. Өгэдэй, Гүюг, Мөнх хаадын үед Монгол үндэстний аюулгүй байдлын эрх ашгийн үүднээс Номхон далай, Энэтхэгийн далай, Газар дунд, Улаан, Адриатын тэнгис хүртэл дайснаа мөрдөн хөөж тохинуулснаар Япон, Энэтхэг, Египет, Баруун Европын хилд тулж, дотоод, гадаад халхлалт, хамгаалалтын тогтолцоо оргилдоо хүрч байв.
Монголчуудын байлдан дагуулал жижиг үндэстний аюулгүй байдлаа хангах үүднээс л гадагш хийсэн аян дайн байсан бөгөөд Чингис хааны геополитикийн төрийн дэс дараатай, холч гадаад бодлого, үйл ажиллагааны үр дүн байсан.
Монголчуудын үндэс угсаа, газар нутгаа хамгаалахын төлөө тэмцлийн үр дүнд дэлхийд тогтсонМонголын энх тайван эрин- (Рах Mongolia: XII- XIV) дэг журмын үед хүн төрөлхтөний хөгжилд мэдээлэл солилцоо, техник технологи, эдийн засаг, цэргийн талаар ихээхэн амжилт гарсныг түүхчид хүлээн зөвшөөрдөг.
В. Их хаадын үед байгуулагдсан Монголын гадаад халхлалт, хамгаалалтыг Хубилай хаан Юань гүрний эрх ашгийн үүднээс өөрчлөгдав. Учир нь Бээжин төвтэй Юань гүрний аюулгүй байдал, халхлалт, хамгаалалт Орхон Туул төвтэй уламжлалт төрийн бодлого, \”Давааны ар дахь Монгол” үндэстнийхээс өөр болжээ. Дотор хамгаалалтын бодлого, үйл ажиллагаа алдагджээ. Их хаан хууль бусаар заларснаас үүдэн Монголын эзэнт гүрний гадаад халхлалт, хамгаалалт суларч, Их хаадыг залгамжлагчид хоорондоо байлдах болов. Дээр нь саланги бутархай Хятад орныг нэгтгэж өгсөн нь хятад үндэстэнд чухам сайн, харин Монгол үндэстний хувьд тун ч алсын хараагүй, төрийн бодлогын алдаа эндэгдэг болсон юм. Жишээ нь Ляодуныг Юаньд өөрөөр хэлбэл, Хятадад нэгтгэснээр Монгол үндэстний хувьд тун ч чухал газар орньг алдсан нь монгол төрийн стратегийн алдаа болсон.
Товчхондоо Хубилай хаан монголчуудаа хятадад уусгалгүй авч үлдсэн, дэлхийн хэмжээнд даяаршлыг хөгжүүлэх мэдээлэл худалдаа хөгжих үйл хэрэгт гавьяа байгуулсан ч нүүдэлчиг монголчуудаа орхигдуулсан, ялангуяа Монголын үндэсний эрх ашгийг газар зүйн талаас хохироосон билээ.
Монголын Ил хаант улс, Монголын Цагаадайн улсууд ч өөрсдийн хаадын гадаад, дотоод зөрчилтэй бодлого, өөр хоорондын зөрчил тэмцлээсээ болж мөхжээ.
Тогоонтөмөр хаан Монгол нутагтаа буцан ирэх үед хамгаалах байлдах зорилготой аймаг отог, түмдийн тоо цөөрч, хаад ноёдол үйлчлэх түмэд олширсон байжээ. Монголчуудын дотоод зөрчилдөөнтэй байдал, засаг төрийн хямралыг ашиглан Ми- улс 1380 онд Хархүрэм хот хүртэл дайрч, хүн амыг алж хядан хотыг бусниулж, соёлын үнэт дурсгалыг сүйтгэсэн байна.
Энэ хүнд цаг үед ч Аюушридар хаанаас Эсэн тайш хүртэлх хаад, ноёдууд геополитикийн тулгуур газар орноо хамгаалах тэмцэл хийж байв. Эсэн тайш, Болай ноён нарын чармайлтаар Монголчууд баруун өмнө талд Ордос, зүүн талд Урианхайн гурван харуулын халхлалтын орон зайг сэргээх оролдлого хийж байв.
Батмөнх даян хаан (1470-1517) тархай бутархай Монгол үндэстнээ хурааж, Монгол улсаа нэгтгэж нутгийн төв хэсэг, язгуур Монгол овог, отгоо хамгаалах, халхлах төрийн бодлогоо сэргээж чадсан. Батмөнх даян хаан өвөг дээдсийн төрийн бодлогын дагуу Ордос, Ляодуны хойгийн хамгаалалтаа сэргээн бэхжүүлж чадсан төдийгүй Ойрадуудыг улс орныхоо баруун талын гадаад хамгаалалтын бүсэд нь буцаан байрлуулж, улс үндэстнээ төвхнүүлж чадсан.
Түмэн засагт хаан, Алтан хан болон Ойрадын чуулганы дарга хошууд ноёдын чармайлтаар Даян хааны төрийн бодлого үргэлжилж, хоорондын эв нэгдлээ хадгалж байв. Түмэдийн Алтан хан, Абтай сайн хан нарын идэвхтэй үйл ажиллагааны дүнд бурхны шашин Монголд түгэж эхлэв.
Их хааны зангидсан төрийн бодлогоор биш олон хан, ноёдуудын санаачлагаар бурхны шашны олон урсгал нэвтэрч байсан нь шашны ялгаа зөрөлдөөний гай зовлонг хойч үедээ үлдээх шалтгаан болсон.
Мөн Батмөнх Даян хааны өөрийн бүх хүүхдүүдийг угсаа залгамжлуулан газар нутаг эзэмшүүлэх болсны сөрөг тал нь Голын улсаа урагшаа нүүлгэж, адилхан ах дүү нар Их хаанаа төдийлөн хүндэтгэхээ байснаас илэрч эхлэв.
Ялангуяа говийн урдуур Их хааны орд өргөө төвлөрөх болсон нь Мин улс цагаан хэрмээ шинэчлэн бэхжүүлсэн учир гадагшаа дайрах нь харьцангуй багассан нөгөө талаас монголчууд Даян хааны үед нэгдэж хүчирхэг болсон тул хаад, ноёд говийн урд талаар хятадын зах зээлд ойрхон байх сонирхолтой байснаас болсон бололтой. Энэ нь дараагийн үед төвийн түмнээ сулруулсан халхлалт хамгаалалтын бодлогын алдаа гарах нэг үндэс болсон.
Эдгээр шинэ нөхцөл байдал, урьдах зарим хаадын сулхан үйл ажиллагаа, шинэхэн орж ирсэн шашны зөрчил тэмцэл, Мин улсын Монголыг Манжтай сөргөлдүүлэх бодлого зэргээс үүдэн Лигдэн хаан хүчин мөхөсдөж, манж болон түүний холбоотон нь болсон Монголын зарим ноёдын нэгдсэн хүчинд дарагдсанаар Монголын төрийн хэлхээс алдарч, зүүн талын халхлалт, хамгаалалтаа алдагдав.
Лигдэн хааны дараа Их хаангүй болсон Монголчууд бутран салж, Өвөр Монголын 16 аймаг чуулганаараа Манжийн хаан Амбахайг Монголын хаанд өргөмжилжээ. Зүүн болон зүүн урд халхлалт, хамгаалалт унав. Халхын болон Зүүнгарын ханлигууд үүсэв.
Галдан бошигт Өндөр гэгээний \”монголжсон шинэ нэгдмэл шарын шашин”-ыг бэхжүүлэх үйл ажиллагааг Түвдийн Дисрав ламын хатгалгаар эсэргүүцэн сөргөлдөх болов. Чингис хааны удмын Хутагтыг ашиглан шашнаар Монголыг нэгтгэх Халхын хануудын үйл ажиллагааг Манж нар Галданг дэмжих байдлаар эсэргүүцэж байв. Чахундорж өөрийн харьяат нутаг болох Буриадаас болж Оростой тэмцэж байв. Ингэж Манж Халхыг улам сулруулах, Түвдүүд Далай лам шашны онц эрхээ Монголд бэхжүүлэх, Оросууд Буриадыг эзлэх зорилгодоо Галдан бошигтын эрх мэдэлд дуртай байдлыг ашиглаж эхлэв. Ингээд Засагт ханы залгамжлагчийг тойрсон асуудлыг шалтаг болгон Манж, Оросууд Ойрадын Галдан бошигтод нууц дэмжлэг үзүүлснээр тэрбээр Голын улсын хойчис Монголын төрийн гал голомтыг бусниулсан билээ.
Уламжлалт ухраад явчихдаг Байгалийн чанад дахь хязгаар нутаг Оросуудад эзлэгдэж, ойрадууд хүчтэй болох үед тэнцвэржүүлж өгдөг Өвөр халхууд Манжийн эрхшээлд орсон, Түвдүүд далдуур хорлох болсон тэр цаг үед Галдангийн аллагаас үүдэн Халхын ихэс ноёд шашин ижил, бичиг үсгээ Монголоос авсан хүний тоо цөөн, амьдрал ахуй ойролцоо, саяхан дагалдагч байсан Манжийг түшиж, алс ирээдүйгээ бодохоос өөр гарц үлдсэнгүй.
Зүүнгарын ханууд Орос, Манж, Төвд гурван гүрний улс төрийн тоглоом болж дуусан дуусталаа өөр хоорондоо төдийгүй зүүн, баруун тийш байлдсаар хүчин мөхөсдөж ялагдсанаар баруун талын халхлалт хамгийн сүүлд устаснаар үл барам газар нутгаа алдав..
Голын улсгүй болж, төрийн бодлого алдагдсанаар халимагууд Орос гүрний гадаад халхлалтын нэг хэсэг болсон бол Хөх нуурын хошууд нар Түвдийн эрх ашгийг л хамгаалах болжээ.
Эндээс улс үндэстнээ хамгаалж ирсэн өвөг дээдсийн ухаан \”төрийн хар хайрцагны бодлого” сулрах үед л хөршүүдийн улс төрийн явуулгаар Монголчууд дотроосоо зөрчилдөж, өөр хоорондоо тэмцэлдэнулмаар тусгаар тогтнолоо алдаж байснаас гадаад талаас зэвсгийн хүчээр Монголыг эзэлсэн нь үгүй гэж хэлэх бүрэн үндэс бий.
Гэхдээ Монголын ноёд язгууртнууд, нүүдэлчин Монголчуудаа олон хүнтэй суурин иргэншилтэй Хятадад уусгахгүй байх алсыг харсан стратегийн гэрээ хэлцлийг гарал угсаа ойр, хагас нүүдэлчин Манжуудтай хийж чадсан юм.
Ерөнхийдөө Монголын аймаг, овог, отог бүр халхлалт, хамгаалалтад тодорхой үүрэг гүйцэтгэж ирснээс заримыг нь онцолбол Ляодуны хойг хавийн хамгаалалт буюу хамгийн хүнд нөхцөлд урианхайчууд үүрэг гүйцэтгэсэн бол сибирээс Ил тарвагатай, Алтайн арван хоёр сүв, Ордос, Хөх хотын хавьд нүүдэллэж байсан түмэдээс салж Байгаль нуурын хамгаалалтадаа буцаж очсон хорь-буриадууд хамгийн хол явж үүргээ биелүүлсэн.
Монголын түүх судлалд өнөө үед аливаа асуудлыг судлахын сацуу болж буй зүйлийг шийдвэрлэхэд чиглэгдсэн хандлага явагдаж байна. Энэхүү байр сууринаас дүгнэвэл:
- Чингис хааны бий болгож, үе үеийн хаадын бэхжүүлж хамгаалж ирсэн \”халхлалт, хамгаалалтын тогтолцоо”, төрийн бодлого өнөөдөр ч Монгол Улсын хувьд үүрэг, ач холбогдлоо алдаагүй.
– Чухам үүний үр дүнд л бид өнөөдөр ч өргөн дэлгэр нутагтайгаа байж, тусгаар тогтнолоо хадгалан, дээр нь бас монголчуудтайгаа хил залган амьдарч байна.
Энэ нь эдгээр геополитикийн үүднээс стратегийн ач холбогдолтой тулгуур газар, орны ихэнхид монгол угсааны хүмүүс амьдарсаар байгаагаас харагдана. (хавсралт №1, Зураг №17)
- Өнөөдрийн Монгол үндэстэн бий болоход халхлалт, хамгаалалтын тогтолцоо тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд түүнийг улам гүнзгийрүүлэн судлах (Орчин үе ба сургамж) шаардлага байсаар байна.
Монгол үндэстэн бүрэлдсэн үйл явц, угсаатнуудын нутаг дэвсгэрийн хуваарь, гүйцэтгэсэн үүрэг нь халхлалт, хамгаалалтын тогтолцоотой нягт уялдаж ирсэн болох нь энэхүү судалгаанаас харагдана.
– Өнөөдөр хил залгаа амьдарч байгаа монгол угсаатнуудаа судлах, хэрхэн дэмжих, харилцах талаархи төрийн торгон мэдрэмж чухал юм. (Орчин үе ба сургамж, Зураг №16а.а.в, 19)
- Өргөн уудам газар нутагтай, цөөн хүн амтай, нийгэм, эдийн засгийн батлан хамгаалах нөөц болол цоо хязгаарлагдмал, өөрийгөө дан цэргийн хүчээр хамгаалах боломж дутмаг Монгол Улсын хувьд ч улс орноо батлан хамгаалах бодлого, үйл ажиллагааны арга, хэлбэрийг боловсронгуй болгохдоо халхлалт хамгаалалтын арга буюу орон нутгийн хамгаалалтад тулгуурлахаас өөр аргагүй юм гэдгийг дээрх түүхэн уламжпал харуулж байна.
- Дундат зууны түүх нь Монгол Улсын халхлалт, хамгаалалт төрийн хар хайрцагны бодлогын түвшинд явж байснаас урсгалаар явж ирээгүй гэдгийг харуулж байна.
‘Монгол төрийн хар хайрцагны бодлогыг” орчин цаг үедээ тохируулан сэргээх нь цөөн хүнтэй Монгол улсын хувьд зохих ач холбогдолтой. Энэ цаг үеийн \”төрийн хар хайрцагны бодлого” гэдэг нь товчхондоо хөрш орнуудтайгаа, түүний дотор монгол угсаатнуудтайгаа хэрхэн харьцах талаар болон залуу үеэ эх оронч хүмүүжпээр хүмүүжүүлэх, төлөвшүүлэх үйл ажиллагааг удирдаж чадах улс төрчдийн уламжлагдах чадавхийг хадгалах, хөгжүүлэх тухай асуудал мөн болой.
-шашныг төрийн бодлогоор зохицуулах асуудал ямар чухал болохыг энэхүү судалгаанаас харагдаж байна.
– \”Эх оронч, үндэсний үзэл” нь цөөхөн хүн амтай, газар зүйн байрлал, түүхийн ихээхэн онцлогтой Монгол үндэстний хувьд оршин байхын тулд дахин, дахин ярьж байх, олон нийтийн анхаарлын төвд байнга байлгах ёстой асуудал мөнөөс мөнийг манай улсын түүхийн сургамж, өнөөгийн улс төр, нийгмийн нөхцөл байдал тодорхой харуулдаг
Хамаг монголын гол нутаг гурван голын эхээ Их хоригоор, нүүдэлчидын уламжлалт голомт Орхон, Туулын билчирээр төвлөрсөн хаан төрийн түшиг Голын түмнээ дотоод хамгаалалтын тойргоор, Их Монгол улсаа гадаад хамгаалалтын стратегийн ач холбогдолтой газар орнуудаар хамгаалах төрийн бодпогыг үндэслэж, бүрэн хэрэгжүүлэн өнөөг хүргэсэн төдийгүй жижиг үндэстэнийхээ аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор дэлхийг эзэгнэж байсныг Чингис хааны ГЕОПОЛИТИК гэлээ.
![\"\"](http://undesten.mn/uploads/posts/2016-05/1463204123_logo.jpg "\\"\\""){kind=logo}
