Доктор, профессор С.Төмөр-Очир Япон Улсаас Монгол Улсад суух Бүрэн эрхт Элчин сайд асан Такэнори Шимизү гуайтай Токио хотноо уулзаж боловсролын өнөөгийн байдал хэтийн хөгжлийн асуудлаар ярилцаж, санал бодлоо солилцсон байна. Шимизү гуай Монгол орныг санагалзаж монголчуудын талаар дурсан явдаг нэгэн. Зөвхөн өнгөрсөн жил тэрбээр манай оронд дөрвөн удаа ирсэн аж. Өдгөө Чибагийн Технологийн их сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, судалгааны хүрээлэнгийн болон Япон-Монголын нийгэмлэгийн зөвлөхөөр ажиллаж байна. Мөн Чүо их сургуульд Монголын семинар удирдаж байгаа юм. Энэ семинарт I ангийн 17, II ангийн гурван оюутан хамрагдаж буй тухай хэлсэн. Түүнчлэн тус сургуульдаа Олон улсын хуулийн хичээл заадаг гэнэ.
-Би Оберлин Их Сургуульд ажиллаж байгаа энэ хугацаандаа олон улсын боловсролын харьцуулсан судалгаагаар ном зохиол уншлаа. Олон орны эрдэмтэд “Боловсролын хувьд АНУ, Их Британи, Герман, Франц, Япон гэсэн таван үндсэн төв байна. Аль ч орны боловсролын системийг авч үзсэн энэ таван системийн тодорхой хувилбарууд байна” гэж санал нэгджээ. Сүүлийн үед Финляндыг нэлээд сонирхох болжээ. Япон, Монгол хоёр Азийн орнууд, ард түмний зан заншил харьцангуй ойролцоо. Дээр нь Монголд үзүүлэх Японы тусламжийн нэг голлох салбар нь боловсрол болж байгаа учраас Монгол Японы боловсролын системийг харьцуулан судалж байгаа юм. Иймээс Монголд ажиллаж байсан Элчин сайдууд, Монгол судлалын Япон эрдэмтэд, Монголд сурч байсан хүмүүс, Японд сурч ажиллаж байсан, одоо суурь байгаа хүмүүстэй цуврал ярилцлага, хууч хөөрөх ажил хийж Монголын өдөр тутмын сонинд хэвлэж төгсгөлд нь ном болгон хэвлэхээр төлөвлөж байгаа юм. Ингээд таны саналыг сонсъё?
-Монголын боловсролыг олон өнцгөөс харж болно. Эхлээд боловсролын бодлогыг авч үзье. Ингэхдээ боловсрол гэж юу вэ гэдгийг эргэцүүлэх ёстой. Гол агуулга нь, Монгол Улс ямар хүнтэй байхыг хүсэж байна вэ гэдэгт оршино. Япон Улс Мэйжигийн үед баримталж байсан бодлого бол уншиж бичиж бодох өндөр чадвартай, тэргүүний хөгжилтэй улс орнуудтай дэлхийн хэмжээнд харилцах чадамжтай Япон хүнийг бэлтгэх улмаар шинэ технологи, тоног төхөөрөмжийг гадаадаас оруулан үйлдвэрлэл эдийн засгаа хөгжүүлэх явдал байлаа.
Монголын хувьд, ардчилал зах зээлийн нийгэмд шилжиж эхлээд 30 шахам жил болох хугацаандаа ямар монгол хүнийг бэлтгэх вэ гэдэг бодлогогүй шахам байна. Монголын боловсролын системийг харж байхад байнга өөрчлөгддөг. Эрх барьсан намын бодлого боловсролын системд онцгой нөлөөлж байна. Сонгуульд аливаа нэг нам ялалт байгуулаад засгийн эрх авахаараа хуучин монгол бичигт шилжинэ л гэнэ, Кембрижийн системийг авна л гэх юм. Дараа нь өөр нэг нам засгийн эрхэнд гарч ирээд тэр бүхнийг үгүйсгэнэ. Ингэж болохгүй. Боловсролын систем тогтвортой байх зүй тогтолтой.
-Ямар монгол хүн бэлтгэх тухай төрийн бодлого тодорхой биш гэдэг бол туйлын харамсалтай.
-Монгол хүүхэд маш их авьяастай, сэргэлэн. Үүнийг нь зөв жолоодож чиглүүлэх ёстой. Монгол Улсын их сургуулийн нэгдүгээр ангид гадаад хэл заахаа больсныг сонсоод би үнэндээ гайхсан. Америкт нэгдүгээр ангид гадаад хэл заадаггүй, үүнийг яг хуулсан байна. Англи хэл дэлхий нийтийн түгээмэл хэл учраас тэнд гадаад хэлийг чухалд тооцдоггүй. Монгол хэл баялаг сайхан хэл боловч дэлхий нийтийн түгээмэл хэл биш шүү дээ. Тиймээс их сургууль төгсөж мэргэжил эзэмшиж буй хүнд гадаад хэл маш чухал.
Ид залуу насандаа гадаад хэл сурахгүй байна гэдэг маш харамсалтай гэдэгт та санал нийлнэ. Эх оронч хүн бэлтгэх явдал маш чухал. Жинхэнэ эх оронч хүн бол мэдлэг сайтай, эх орныхоо бодит байдал, дэлхий ертөнцийн нөхцөл байдлыг сайн ойлгож, эх орондоо ашигтай янз бүрийн санаачилга гаргаж ажиллах үүрэгтэй. Гэхдээ ганцхан өөрийнхөө орныг магтаад бусад орныг шүүмжлээд сууж болохгүй.
-Монголчуудын хувьд гадаад хэлний мэдлэг чухал. Бидний үед гадаад хэл гэхээр бараг л орос хэл гэж ойлгож байсан. Зах зээ-лийн эдийн засагт шилжиж эхлэх үед гадаад орнуудад нарийн мэргэжлийн инженер технологийн чиглэлээр магистр, докторантурт сургах гэхээр хүн олдохгүй гадаад хэлний чиглэлээр их, дээд сургууль төгсөгчид явдаг. Тэд маань нийгмийн ухаан хэлний чиглэлээр голдуу төгсөж ирсэн дээ. Одоо сайхан болжээ. Нарийн мэргэжлийн инженерүүд хүн, малын эмч, байгалийн шинжээчид маань англи, япон, герман, франц гээд олон гадаад хэл сурчихсан байна.
-Сүүлийн үед монгол хүүхдүүдийн гадаад хэл сурах нөхцөл үнэхээр сайжирсан. Гэхдээ миний санаа зовж байгаа зүйл бол багаас нь эхлээд бүх хичээлийг нь гадаад хэл дээр заадаг ерөнхий боловсролын сургуульд сургаад гадаадын их, дээд сургуульд шууд суралцуулж байгаа явдал юм. Ингэж суралцсан хүүхэд жинхэнэ монгол хүн мөн үү. Монгол боловсролын стандартад дүйцэх хүн мөн үү. Энэ хүүхдүүдийн ихэнх нь Монголд эргэж ирэхгүй. Ирээд ч монгол зан заншил, амьдрал мэдэхгүй.
Монголд зохицож амьдарч чадахгүй болно. Ийм монгол залуучуудын тоо эрс өсөж байгаад харамсаж байна. Тэгээд гадаадад хичнээн сайн мэдлэг мэргэжил эзэмшсэн ч Монголын хөгжлийн төлөө тэднийг ашиглаж чадахгүй байна. Сүүлийн үед төрийн захиргааны төв байгууллагуудад ажиллаж байгаа мэргэжилтний чадвар муудсан. Монголд ажиллаж байх хугацаандаа би олон хүнтэй уулзаж байлаа, мэдэлгүй яах вэ. Тэд гадаад хэлээр ярихдаа сайн байж магадгүй, Монголоор зөв бичиж, сэтгэж чадахгүй байна, Монгол ахуй амьдралыг ойлгохдоо муу байна шүү.
-Тантай санал нэг байна. Залуучууд надтай холбоо барьж зөвлөгөө авах тохиолдол байдаг. “Манай хүүхэд энэ жил нэгдүгээр ангид орно. Нэгдүгээр сургуульд, Шинэ эрин, Олон улсын Америк эсвэл Британи сургуульд оруулмаар байна” гэдэг. Би тэдэнд сургууль сонгохоосоо өмнө танай гэрийн ойр сургуульд энэ жил нэгдүгээр ангийн багш нь ямар хүн байна түүнээс сайныг нь сонго. Нөгөө нэгдүгээр сургуульд чинь энэ жил багшийн Коллеж төгссөн туршлагагүй багш байж болно. Бага ангийн багш чинь зургаадугаар анги төгстөл тэр ангидаа л ганцаараа хичээл заана шүү дээ гэдэг. Дээд сургуулийг Монголдоо төгсгөөд бакалаврын диплом авсны дараа болж өгвөл 1-2 жил ажиллуулаад гадаадад магистр, докторт сургавал дээр. Ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн хүүхэд гадаадад очоод надад болон улс оронд маань юу нь илүү чухал ач холбогдолтойг сайн мэдэхгүй учраас ерөнхий онолын мэдлэг олж аваад Монголд хэрэгтэй нарийн тодорхой мэдлэгийг олж авч чадахгүй байна. Дотоодод бакалаврын зэрэгтэй төгссөн мэргэжилтэн маань аль аль талаараа илүү байдаг.
-Энэ байдлыг засах арга бас байна. Гол нь чанарыг эрхэмлэх хэрэгтэй. Монголд энгийн сургуульд сурахад сургалтын өндөр үнэтэй сургуульд суралцсантай ижил бүр илүү мэдлэг чадвар олж авдаг. Сургалтын технологитой болоход төрийн бодлого чиглэвэл зохилтой. Одоогоос 100-аад жилийн өмнө буюу Мейжигийн үед Японоос олон мянган залуучуудыг гадагш нь явуулж, сургахын зэрэгцээ Америк, Герман, Францын олон багшийг урьж ажиллуулсан. Гадаадын маш олон сурах бичгийг орчуулаад хэвлэж Япон даяар тэр сурах бичгээр хичээлээ заасан.
Мэдээж Японы математик, Японы хими, физик гэж байхгүй учраас ингэх бололцоотой. Харин Японы түүх, соёл зэрэг хичээлийг үндэсний хэл, бичгээрээ заасан. Ингэж японы хүүхдүүд өндөр хөгжилтэй орны боловсролыг эх орондоо эзэмших бололцоотой болсон. Одоо монголд англи хэлний боловсролтой хүн олон байна. Тэд англи хэлийг өөрсдийн хувийн амьдралаас өөр зүйлд бараг ашиглахгүй байна. Хүүхэд залуучуудад хэрэгтэй ном, сурах бичиг орчуулсан жишээ бараг алга. Математик, физик, хими гээд дэлхий нийтийн хувьд адил шинжлэх ухааныг хүүхэд өөрийнхөө монгол хэлээр сурах ёстой.
Эдгээр хичээлийг гадаад хэл дээр заалгахаар хэлний баялаг сайн эзэмшээгүй учраас хүүхдүүд нарийн сайн ойлгож чаддаггүй. Боловсролын чанар материаллаг бааз, сурах бичгээс гадна багшаас их шалтгаална. Монголд багшаа сайн бэлтгэж чадаж байна уу гэдэг нь асуудал болж байгаа. Япон бол багшийн мэргэжлийн нэр хүнд, нийгмийн үнэлэмж маш өндөр. Японд багшийн цалин төрийн албан хаагчийн цалингаас өндөр байдаг. Ингэж байж сайн сурлагатай чадалтай залуучуудыг багш болгож чадсан.
Монголд өмнө нь багшийн нэр хүнд сайн байсан. Тийм уламжлал ч байсан. Эртний монгол ёсонд ном дор мөргөм үү багш дор мөргөм үү гэж байдаг биз дээ. Одоо багш нарын цалин бага байна. Амьдрал нь сайн биш байна. Иймд чадвартай хүн багш болохыг хүсэхгүй байна шүү дээ. Төр засгаас багшийн үнэлэмжийг онцгойлон анхаарах ёстой.
-Тантай санал нэг байна. Дэлхий нийтийн боловсролын стандарт нэг ижил боллоо. Үүнд зохицсон сургалтын төлөвлөгөө, хичээлийн хөтөлбөр бараг адилхан болж байна. Энэ стандартыг хэрэгжүүлэх байдлаараа Монгол ялгарах ёстой. Энэ талд их асуудал байх шиг байна.
-Та зөв олж харсан байна. Монголын боловсролын баримт бичгүүд дэлхийн стандартад дөхөж очсон. Энэ баримт бичгээ хэрэгжүүлэхдээ Монгол дэлхийгээс хоцроод байна. Монгол дотроо ч хөдөө нь хотоосоо хоцроод байна. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа багш, сурагч, материаллаг бааз, эцэг эх, олон нийтийн оролцоо гээд олон зүйлээс шалтгаалж байна. Үүнийг өөрчилж боловсролын чанарт ахиц гаргах бололцоо бий. Хамгийн гол нь монгол хүний идэвхтэй үйл ажиллагаа чухал. Танай социализмын үеийн нэг ололт бол сургалтын түвшин хот хөдөөгүй бараг ижил байсан.
10 жилийн сургууль төгсөгчдөөс шалгалт аваад шалгаруулж тэр үеийн ЗХУ, Зүүн Германд сургуульд явуулахад ихэнх нь хөдөөний хүүхдүүд явж байсан. Тэд төгсөж ирээд эх орныхоо аль хэрэгцээтэй газарт, төрсөн нутагтаа ажилладаг байсан. Одоо байдал өөр болжээ. Японд суралцахаар явж байгаа оюутны ихэнх нь Улаанбаатарт өссөн, сургууль төгссөн хүүхдүүд байна. Хувийн зардлаар гадаадын оронд сурч буй оюутны 80-90 хувь нь Улаанбаатарын болон сэхээтний хүүхэд байна. Тэд нар төгсөж ирээд Улаанбаатартаа ажиллана.
-Орчин үед шинжлэх ухаан технологи их хөгжлөө. Үүнийг боловсролд ашиглах талаар эргэлт гаргамаар санагддаг. Бидний сурагч байх үед зурагт радио, ухаалаг утас, интернет байсангүй. Хичээлээс тараад спорт тоглоом эсвэл ном унших л ажилтай байлаа. Одоогийн хүүхдүүд уран зохиолын ном ч уншихгүй гар утастай ноцолдсон хүүхдүүд боллоо. Зарим нь ядаргаа болж эрүүл мэндээрээ хохирч байна. Одоо бид хүүхдүүдийг “Тунгалаг тамир”, “Шадар гурван цэрэг”, “Монголын нууц товчоо”-г цаасан ном хэлбэрээр нь унш гээд нэг их амжилтад хүрэхгүй. Түүний оронд интернет, ухаалаг утас, видео техникийг ашиглаад яаж сургалтын чанарыг нь сайжруулах талаар их ажил хийх хэрэгтэй байна даа.
-Тантай санал нэг байна. Чүо их сургуулийн оюутнуудад хичээл зааж эхлэхэд тэд Монголын тухай хомсхон мэдлэгтэй байсан. Нэг жилийн дотор хичээл заахаас гадна хамтарсан судалгаа хийж МУИС-ийн оюутнуудтай мэйлээр харилцаад харилцан бие биеэсээ сонирхсон асуудлаараа хариу авдаг болсон. Ингэхийн тулд монгол оюутан ч гэсэн Монголынхоо түүхийг судалж байж хариу өгч байна, япон оюутан ч гэсэн Японыхоо түүхийг судалж байж хариу өгч байна. Энэ нь хоёр орны хүүхдүүдийн түүхийн мэдлэг сайжирч зарим оюутнууд Монголын талаар надаас илүү нарийн мэдлэгтэй болж байна. Өнөөдөр монголын сургууль бүр интернеттэй болсон. Тиймээс орчин үеийн технологийг бүрэн ашиглах боломжтой боллоо.
-Би монголд анх удаа Нобелийн шагналтны лекцийг уншуулсан. Японы Ногаяа их сургуулийн профессор Тошихиде Маскава гуайг урьж лекц уншуулж МУИС-ийн хүндэт доктор болгосон юм. Маскава гуайг урьж тэр үеийн Ногаяа их сургуулийн захирал Мичинари Хамагучи гуайтай ярьсан чинь “Манай Маскава гуай ерөөсөө гадаад оронд очих дургүй хүн. Зөвхөн нобелийн шагнал авах гэж л гадаад явсан. Монголд очихгүй гэж мэдэх хүн шүү” гэж байсан Нобелийн шагнал авна гэдэг бол боловсролын чанарын дээд үзүүлэлт гэж би ойлгодог. Нобелийн шагналтны тоогоор байр эзлүүлэхэд эхний зургаан байрыг нөгөө л АНУ, Их Британи, Герман, Франц, Швед, Япон эзэлсэн байна. Энэ талаар та сонин санаа хэлнэ дээ.
-Токиогийн Их сургуулийн эмирит профессор ертөнцийн үүслийн талаар судалгаа хийдэг Мацуй Такафуми “Японд яагаад нобелийн шагналтны тоо их байгаа вэ гэвэл боловсрол сайн олгож байна. Японд бага наснаас нь эхлээд бүх мэдлэгийг япон хэлээр нь олгож байна. Эх хэлээрээ эхэлж олж авсан мэдлэг хамгийн баттай, цаашид хөгжих бололцоо илүү байдаг” гэж хэлсэн. Тэр профессорын хэлж байгаа үнэн юм шиг байна. Сингапур, Филиппин, Индонез зэрэг Азийн орнууд англи хэлийг их үздэг. Гэхдээ гадаад хэлийг хичнээн сайн эзэмшсэн ч төрөлх хэл шигээ сурах нь ховор.
Нобелийн шагналтнууд АНУ-д 325, Их Британид 113 байж тасархай түрүүлдэг нь төрөлх хэл нь англи хэл байдгаас ойлгомжтой гэж бодож байна. Их Британи иргэн Япон гаралтай Кадзуо Исигуро нобелийн шагнал авсныхаа дараа Японд ирж лекц уншихдаа “1-5 насандаа олж авсан япон мэдлэг надаар дамжин нобелийн шагнал авлаа” гэдэг ч үүнтэй холбоотой. Цаашид Японы нобелийн шагналтны тоо буурах байх гэж хүмүүс ярьдаг.
Яагаад гэвэл Япон Улс дайны өмнө ч, дайны дараа ч судалгаа явуулах хүмүүст Засгийн газраас мөнгө их өгдөг байсан. Ер нь олон жилийн судалгаа хийсний дараа үр дүнд хүрдэг. Гэтэл сүүлийн үед Засгийн газар богино хугацаанд үр дүн гаргаж чадахгүй судалгаанд мөнгө өгөхгүй болсон. Тэгвэл Маокава гуай шиг олон жил судалгаа хийж том үр дүнд хүрэх ажил хийгдэхгүй болно.
Ярилцлагын үргэлжлэлийг Үндэсний шуудан сонингоос болон энд дарж унших боломжтой.
