Эрхүүгийн Үндэсний судалгааны техникийн Их сургууль (ИРНИТУ) -ийн археологчид Хөвсгөл аймгийн Ханх сумын ойролцоох буйд байшингуудын дунд байх газар матлага хийж X-XV зууны үед хамаарах “монгол амазон эмэгтэй”-н булш илрүүлжээ. Зургаан эмэгтэй, нэг эрэгтэйн нийт долоон булш илрүүлсний нэгд нь их ясархаг, маш биерхүү буюу 1,8 метр өндөртэй эмэгтэйн араг яс байсан байна.
“Энэ араг бол нэг ёсны “монгол амазон эмэгтэй” юм гэж хэлж болно. Учир нь эрчүүдийг аваад шидчихээр маш хүчирхэг эмэгтэй байсан нь харагдаж байна. Хажууд нь сүх, урт хутга, дөрөө бүхий эмээл, зэс аяга булсныг харахад дайчин эмэгтэй байсан бололтой. Ийм эд зүйлс эмэгтэй хүний эртний булшнаас гарах нь маш ховор үзэгдэл” болох тухай экспедицийн удирдагч, профессор Артур Харинский онцлон тэмдэглэлээ.
Мөн тус булшнуудаас Европ зүгийн эд зүйлс олдсон байна. Ромбо хэлбэрийн үнэт чулуун шигтгээ бүхий 2 товруу, олзолсны дараа дайчид хагалж хувааж авсан боловуу гэмээр маш том хув бойшил олджээ.
“Энэ хув бол яах аргагүй Европын уран гар урлагын соёлын шедевр зүйл, тэгээд Монгол дайчдын 1242 онд Европ руу хийсэн аян дайны үед олзлогджээ. Бүхэлдээ 15,4 см хэмжээтэй таваг хэлбэрийн хув байсныг хагалж хувааж авсан бололтой” хэмээн тус сургуулийн сайтад бичжээ. Археологичид мөн элдэв чимэг бүхий малгай олсон байна. Эдгээр бүх олдвор Монголын нутагт үлдэх ба Монгол улсын их сургуулийн лабориторт судлаад дараа нь музейд шилжүүлэх аж.
