Догшин Төмөр хааны ач хүү гайхамшигт Үлүгбэхийн түүх

Түүний түүх монголчуудынхтай салшгүй холбоотой нь маргашгүй билээ. Тэр цагт дэлхийг донсолгож асан түүхэн хүн, их хаан Доголон Төмөрийн ач гэдгээрээ ч дэлхийн их түүхийн алтан хуудаснаа мөнхөрсөн алдартан.

Энэхүү эрэлхэг, сүр жавхлант хаан Евроазийг хурааж, эмхэлж явсныг уншигчид маань мэдэх биз. Нарийндаа бол Үлүгбэх нь их хааны отгон хөвүүн Шахрухын ууган хүү ажээ. Эх нь Персийн язгууртан гаралтай эмэгтэй болох Гуаршадбэхи бүлгээ.

Түүнийг өсөж хүмүүжихэд эхийн нөлөө байсан нь гарцаагүй. Персүүд үлгэр домог, түүх шашдир, яруу найраг, утга зохиолоор арвин бас алдартайг хүн төрөлхтөн мэднэ. Тийм улс үндэстний үр сад болох дээрх хатан тухайн үедээ хартьцангуй өндөр боловсролтой нэгэн явсан нь ч дамжиггүй ээ. Үлүгбэх Төмөрийн эзэнт гүрний Персийн нутаг дахь султаны эдлэнд 1394 онд хаврын сайхан улирал хийгээд цаг дор төржээ. Өвөг эцэг нь 1405 онд тэнгэрт халихад эзэнт гүрэн нь хоёр хуваагдаж, нэг хэсгийг ач хүү Халил Султан, нөгөө хэсэг болох Төмөрийн эзэнт гүрний ихэнх хэсгийг эцэг Шахрух нь захиран суух болжээ.

Тэр цагт нийслэл Самаркандыг Шахрух орхин өөр газар буйраа сэлгэн засгийн хэргийг явуулж байжээ. Тодруулбал, эцэг нь буюу Шахрух хаан улсынхаа нийслэлийг одоогийн Афганистан улсын нутагт залсан байна. Ингээд 15 нас хүрч асан Үлүгбэх хүү эртний түүхт, гоо үзэмжээрээ алдартай Самаркандыг захиран суух болсон нь чухамдаа их хувь заяа гэлтэй. Одоогийн өнцгөөс үзэхүл чухам л нүдээ олсон хэрэг билээ. Яван явсаар 1411 онд Мавренахрын эзэн хаан болжээ.

Түүний авьяас билиг хар нялхад нь илэрсэн гэдэг. Хүүхэд ахуйдаа одот тэнгэрийг ажиглаж, одон орны шинжлэх ухааныг шимтэн сонирхож иржээ. Ялангуяа математикийн шинжлэх ухаанд машид авьяастайн дээр ихэнх цагаа эцгийнхээ өвлүүлсэн баялаг номын санд өнгөрүүлдэг байж. Бага залуу насандаа эрх мэдлийг өөртөө хураасан язгууртан жаал хүү өөрийн мэдлийн улсыг эрдэм оюуны гэрэлт төв болгохыг зорьж, тэр л мөрөөдлөө биелүүлэх гэж махран зүтгэсэн түүхтэй. Үнэндээ түүний хичээл зүтгэл итгэл үнэмшлийг ухамсарт оюун ухаан бус бараг бурхан удирдаж байсан юм уу гэмээр.

Монголын түүхэнд эрх мэдэл бүхий хүмүүсээс хамгийн оюунлаг удирдагч тэр байсан гэхэд хилсдэхгүй байх. Түүн шиг ихийг сэдэж, бүтээсэн нь ч үгүй. Харин нурааж, шатааж, түйвээж явсныг дурсвал барагдашгүй ажгуу. 1417-1420 онд Самаркандад \”Үлүгбэхийн медрес” хэмээх их сургууль, хүрээлэн байж болох газар байгуулж, исламын хамгийн алдартай далаад одон орончийг урьж авчиран, шинжлэх ухааны цоо шинэ үйлсийг хааны сан хөмрөгөөс сахүүжүүлж байсан нь ч түүний гэрч гэхэд болно.

Хожим энэ нь улам өргөжсөөр Төв Ази дахь одон орны шинжлэх ухааны маш том, тэргүүлэх хүрээлэн болжээ. Шилдэг судлаачид суун, одон гарагийн нууцад нэвтэрч асан гэхээр одоо бол бараг итгэшгүй бүлгээ. Тэрбээр өөр хоёр ч судалгааны хүрээлэнг Гиждуван, Бухар хотноо байгуулсан гавьяатай нэгэн бүлгээ. Мань нөхрийн хамгийн алдартай шавь нь нэрт одон оронч Али Кушчи байлаа. Тэд шинжлэх ухааны төлөө өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөж, нүдэнд үзэгдэж, гарт баригдахуйц үл мартагдах, асар гайхамшигт үйлсийг амжуулж чадсан юм.

Үлүгбэхийн удирдсан багийн хүчээр, дайн дажны голомт байсан Самарканд хот дундад зууны үеийн дэлхийн шинжлэх ухааны ариун ордон болж хувирсан байдаг. Үлэмжийн сайхан, үлгэр домгийн гайхамшигт Самарканд түүний үед ийнхүү дахин сэргэсэн гэмой. Үлэгбэх одон орон судлалд бүхий л анхаарлаа хандуулж, 1424-1429 онд Үлүгбэхээр овоглосон дэлхийн одон орон судлалын анхдагч төв хэмээгдэх асар том цогцолборыг мянга мянган боолын хүчээр барьж дуусгажээ.

Самаркандыг тэр чигт нь бүр бүхэлд нь харж болох хотын ойролцоох толгой дээр уг одон орон судлалын төвийн оргил нь сүндэрлэжээ. Түүнийг өөрийн нүдээр үзсэн Бабур хааны бичсэнээр бол гоёмсог бөмбөгөр оройтой, 30 метр өндөртэй, маш гоёмсгоор хуарлан хээлж, пааландсан гурван давхар барилга байжээ. Оргилын гол танхимд нар, сар, бусад од гарагсыг ажиглах асар том дуран авайг суурилуулсан урьд хожид байгаагүй эртний уран барилгын хосгүй нандин дурсгал байсан гэнэ билээ. Барилгын хавтан ханан дээр уур амьсгалын янз бүрийн бүс дэлхийн бөмбөрцөг, од гарагийн хөдөлгөөнийг тэмдэглэсэн хүснэгт, зураг сэлт өлгөөстэйн дээр тэр бүгд одот тэнгэрийн заадсыг ажиглахад хамгийн тохиромжтой байж.

Монголын түүх