Даланзадгадын онгоцны буудалд өглөө эртээ буухад говийн өглөө хэдийнэ хижээлдэж, намуун цагаан униар суунаглаад, хугас өртөө газрын тэртээ өмнөдөд аймгийн төвийн байшингууд зэрэглээнд долгилон дондолзож үзэгдэнэ.
Зүүн болон дунд Сайханы уулууд халуунд залхсан юм шиг нойрмоглон нозоорч, хяр сэрвэнгийн нь хэжмэг сүүмэлзэн сэтэлзэж үзэгдэх нь мөн л нөгөө зэрэглээний явдал л.
Хоёр уулын дундуур баруун хойш чиглэн хөдөллөө. Баяндалай сум орохоор явж байгаа минь энэ. Тэнд нэгэн шүлэгч амьдрах бөгөөд түүний амьдрал аж байдлыг нэгээхэн ч харж үзээгүй билээ. Хааяа нэг хот хүрээнээ ороод ирчихсэн байна. Хол газраас ирсэн явдал суудлынхаа харшаанаас болоод тэр юм уу, угаас тийм гүйгүүл адуу адил аяншмал амьдралтайгаас тэр юм уу, нэгэнтээ хөлөө сойн амсхийх унаарын морь адил чимээгүйхэн байж байснаа, аанай л таг чиг алга болно. Үзтэл танихгүй хүнд бол, хэн ч ойшоож харамгүй нурамгар шар эр л дээ. Нар салхины улбаатай гандмал шар нүүрийг нь мөн тийм өнгөт нүд чимэглээд, туранхайхан агаад туниа муутай ч гэж харагдмаар жижигдүүхэн биетэй. “Болор цом”-д хааяа шүлгээ уралдуулж, баруун гарын долооврыг тэнгэр рүү сумлан байн байн чичиж, тенор гэмээр юм уу хоолой¬гоор хашгичих маягтай уншихдаа, өнөө номхон байдал нь шал өөр болчих нь бий. Хөшигний араар журмын нөхөдтэйгөө жаахан хатуу юм татаж дөрөө чангалдагсанж уу, ерөөс тайзан дээр шүлгийг ингэж унших ёстой гэж боддогсонж уу эс мэднэ. Гэвч тэр бол ямар нэгийг дуурайх, дагаж хашгирахыг боддоггүй нэгэн болов уу гэж бодогддог. Тэр нэгэнтээ “Амьдран буй цаг хугацааны энэхэн үргэлжлэлүүдэд Дорнодын Чулуунхороотод ч юм уу, Ховдын Дуутад очиж амьдармаар санагддаг л байхгүй юу” хэмээн хэлсэн нь бий. Монголын зүүн цэг Чулуунхороот, баруун цэг Дуут билээ. Эх орны баруунаас зүүн хүртэл нүүх тэмүүлэлтэй амьдарч явдаг яасан чадалтай нүүдэлчин бэ гэж бодогдохоор байгаа биз.
Ийнхүү бодож явахад энэ нүүдэлчний ийм нэгэн шүлгийн эхний мөр санаанд орж ирнэ.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Ингэж хэлсэн тэр шүлэгчийн тухай машины бүхээгт би бас бодлогоширч явахад салхивчаар нялх ногооны үнэр хийгээд тэрүүхэн саахалтын айлын хотон дахь хонь малын задгай баасны үнэр салхин хурдаар самсаа шүргэн ирэх нь содон сайхан. Хоёр Сайханы дундуурх ухаа толгод, жалга сархиаг цайвар ногооноор өнгөрөөд, цаанаасаа л нэг говийн элгэмсүү зөөлөн өнгө даана. Хул хонгор, бараан хээр голлосон хэсэг хэсэг адуу уул дэллэн хурж зогсоцгоосон харагдана. Явсаар Охины овоон дээр ирвэл, тэртээх баруун хойтод Зөөлөнгийн нуруу өндөлзөх нь эгшмэл ягаан бэхэн. Тэндээс цааш хөдөлж, уруудан давхих замыг хашсан энэхүү уудам гууг Сарын хөндий гэх ажээ. Сарын хөн¬дий уруудан Зөөлний нурууг чиглэн давхиж явтал төд мөдхөн талын алган дээрх Баяндалай сум харагдлаа. Тэрхүү буйд суманд амьдрагч мөнөөх шүлэгчийн гэр бараа нь хаана байдаг юм бол хэмээн бодох завсар дээр ишилсэн шүлгийн нь хоёрдугаар мөр сэтгэлд зурагдана.
Гүйцэд болоогүй мойл жимсний тухай
Ер нь энэ шүлэг энэхүү бичлэгийн минь жим харгуй болох юм аа. Сумын төвд ирээд захын дэлгүүрээс нэг шил цэнхэр, чихэр, боовхон аваад “Монгол хэлний багш, шүлэг бичдэг шар нөхөр байдаг даа,тэднийх хаана вэ” гэж асуутал худалдагч бүсгүй “Сургуулийн арын модон байшинд” гэлээ. Арван цаг л өнгөрч байлаа. Өнөө модон байшинд нь яваад орлоо. Мань эр дөнгөж босч байсан бололтой “Хүүе, хүрээд ирэв үү” гээд, жаахан зовсхийсэн янзтай угтлаа.
Мойлын төгөлд адуу ирж саатсан тухай
Сургуулиас нь тавьж өгсөн тэр байшин оруут галын өрөө, цааш дамжаад зочны өрөө болж дуусах аж. Тэд¬нийх аяга шанаганы шүүгээ, унтдаг буйдан ор, зурагт, ширээ сандал зэрэг тоймтойхон хогшилтой айл юм. Эхнэр хүүхэд нь эзгүй. Мань хүн олон юм ярьсангүй, үс нь нэлээд ургачихаж, “Би нэг хоол цай захиатахъя” хэмээн амандаа үглэснээ гараад явчихлаа. Бодвол сумын захиалгын гуанз, зоогийн газар дэргэд нь юм болов уу. Гэрийн гал тогоо тийш шинжин анзаарвал, хавь ойрдоо хүний гар хүрсэн шинж алга. Эхнэр хүүхэд нь “үүрээд” явчихаж л дээ. Гэр орон ч адил. Өөрийн нь унтдаг буйдангийн доод хөл хугараад хэлтгий ташаатай морь адил болжээ. Төдөлгүй углавч жийж, ташаагаараа судалтай биеийн тамирын хөх өмд дээр албаны цагаан цамц өмссөн монгол хэлний багш эр “Захиалчихлаа” гээд орж ирэв.
Тэр адуу нутаг тэмцэж явсан тухай
“Үгүй ээ чи бас, гэнэт ирдэг хүнээ. Би үдэш орой л ирэх юм бодож байлаа” гэснээ хувцасны шүүгээн дээрээс зурагтын хайрцагтай зүйл буулгаж ирлээ. Тэр хайрцаг дүүрэн хар дэвтэр. Хар дэвтрүүдээр дүүрэн шүлэг. Хэдэн ч ном болох юм, овоо юм байна, тэнд. Сайн ч, сайхан ч шүлэг байна, за яах вэ, байдаг л юм байна гэх нь ч байна. Харин уйтгар гунигийн шүлэг ер үзэгдсэнгүй, гэгээн хайр дурлал, аялгуу ялдам, зөөлөн дулаан сэдэв голлосон шүлгүүд зонхилох ажээ. “Баахан л бичлээ, ер нь ямар санагдаж байна” гэж асуув. Миний хувьд түүнд дүн тавих, хэмжээлэх нь илүүц бөгөөд ерөөс түүний хэсүүл, нүүдэлчин гэмээр амьдрал нь, энэхүү бидний бичлэгийн дундуур уншаад байгаа мөрүүд нь ихээхэн сонирхолтой, өөрийн нь зам шиг, хувь тавилан шиг санагддаг билээ.
Тэмүүлж яваа нутаг нь орчлонгийн захад байдаг тухай
Бид хоёр энэ тэрийг ярилцан жаал суугаад түүний захиалсан хоолыг идэхээр гуанзны зүг явлаа. Сум ажин түжин. Хөлийн улнаас элс халуунаар жигнэсэн говийн үд голлох дөхжээ. Баяндалай их цэвэрхэн суурин юмсанж. Гэтэл харин бид хоёрын гүнцэг барих зоогийн газрын үүдэнд машинд дайрагдаад нэг, хоёр хоносон болов уу гэмээр ялаа шавсан үхсэн муур байхыг тэр хавийнхан тоож байгаа янз алга. Зэлүүд энэ суурингийн уудам гудманд дайрч, дайрагдаж л байдаг, аль аль нь хөөрхий. Бараг цагийн өмнө дөө, захиалга манай хүн өгөөд ирсэн сэн. Тогооч бүсгүй бид хоёрыг баахан тоомжиргүй харснаа, “Одоохон хийгээд өгнөө” гэх нь мөдгүй шинжтэй.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Тэр хиртэй ус цалгиулан нэгэн хар тогоо угаах агаад бас завсраар нь шинэ гаргасан хонины жиргэж мөчилсөн мах, цэвэрлэсэн гүзээ сархинагийг нааш цааш болгон эмхлэх ажээ. Энэ махнаас хөшиглөж, энэ тогоонд чанаж өгөх бололтой. Буцаад цагийн дараа ирэхээр болоод гарлаа.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Бид хоёр буцаад гэрээдээ алхах замдаа сумын “Соёлын төв” гэсэн бичигтэй байшингийн хаалга руу аясаар яваад орох гэтэл өмнөөс нэг их том халтар банхар банхайтал зогсчихсон угтдаг байгаа. Нэг их гэм хортой биш байхаар зөөлөн нүдтэй занхгар толгойгоо хоёр тийш гилжийлгэн бид хоёрыг “Ийшээ орох нь уу”, “Энэ ер нь ямар харагдаагүй товариш ирчихсэн явна” гэсэн шиг баахан харж зогссоноо дуртай дургүй гарлаа. Соёлын төвөөр ортол эрхлэгчийн нь өрөө бололтой, хаалга дэлгээтэй, чингэлгийн түлхүүр зүүлттэй, цүнх онгорхой, за даа юм юм нь нээлттэй, өөрөө эзгүй байж байх юм. Бүжгийн том заал аниргүй, сэрүү татна. Нэг ч хүн тэнд алга. Ер нь бид хоёрыг ороход үүдээр дэмий нэг гарсан тэр нохой өрөөгөө онгорхой, хаалгаа дэлгээтэй, чингэлэг, цүнхээ нээлттэй орхиод түр гарсан эзэн нь мэт ээ.
Мойл жимс гүйцэд болоод унасан тухай
Тэндээс гарч сумын сургуулийн дэргэдүүр гарч яваад “Оръё” гэтэл, мань эр “Хувцсаа сольё. Ийм хувцастай орж болохгүй” гэлээ. Сумынхаа төв юугаар өнөө углавч, биеийн тамирын өмдтэйгөө хээвнэг явж явчихаад, гэрийнхээ гадаа байгаа, хичээл ном тарж хүүхэд шуухад нь амарцгаачихсан эзгүй сургуулиараа цухасхан орох төдийдөө хувцсаа солино гэж илүү явдал л баймаар. Захирал нь зөвшөөрдөггүйн дээр, өөрөө ажлынхаа танхимыг хүндэтгэж байгаа хэрэг бололтой. Ер нь тэр өөрөө Монгол Улсын Их Сургууль төгссөнөөсөө хойш, арав гаруй жил, хорвоод хөдөөний сумын сургуулиуд дамжин монгол хэлний багш болох гэж мэндэлсэн юм шиг яваа хүн. Архангайн Тариат, Цахир, Өмнөговийн Ноён, Баяндалайгаар буухиачлан ажиллаж, амьдарч яваа юм. Ингэж явахдаа л олсон соёл нь юм биз дээ, өмд, цамц, гутлыг сольж албархаг төрхийг бүрдүүлээд Баяндалай сумын арваннэгэн жилийн хичээлийн сургуулиар намайг дагуулан орлоо. Хөдөөгийн бага сургуульд хүүхэд насаа үдсэн минь санагдана.
Морин тэр л цагт хачин тунгалаг нулимс унагасан тухай
Үд дундын наран доорх бүгчим сумын сургуулиар ороход сэрүү татаж ханхийнэ. Агуйн болор амьсгал мэт аятайхан. Олон жилийн эдэлгээнд чийртэж балбагдсан сурагчийн сандлууд хаа хаанаа мөлүүтэн бөөрөнхийлжээ. Жил жилийн эдүгээ цагт будган давхаргад хучуулсаар, цаад яс мод нь хаа байгаа нь мэдэгдэхээ болиод, гагцхүү ганцхан хөх будгаар л давхарлан давхарлан бүтээсэн мэт харагдана. Баахан том хөх лаагаар урласны адилхан ч юм шиг. Энэ сургуулийн Монгол хэлний анги Д.Сэнгээ, Л.Түдэв, Ч.Ойдов, Л.Ванган, Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн нарын залуу зандан, илбэж хэвшүүлсэн гялгар халимагт хөргүүдээр гоёжээ. Зэргэлдээ ангид бүсгүй хүн намуухан дуулж, будагтай багс хананд нийлэн нялгачих чимээ дуулдана. Олон хүүхэдтэй эх хүүхдүүдээ үдэш унтуул¬чихаад, чимээгүйхэн дуу аялаад утас ээрэх ч юм уу, аяга шаазангаа угаах шигтэй адилхан мэдрэмж төрүүлнэ. Тэндээс бид хоёр гарч, гэртээ ирлээ. Манай хүн “За байз, хоол болдоггүй, аяганы ам зуулгаагүй байдаг, яая даа байз” гэхээр “Наад торонд чинь нэг юм бий. Өчигдөр жаахан уугаа юу, засах уу” гэвэл, дургүйцсэнгүй. Мань хүнд нэг сайн хийгээд өгтөл дүнгэнүүлчихлээ. Ингээд бид хоёрын яриа задрах төлөвтэй болж ирлээ.
Хачин тунгалаг нулимс нь нэгээхэн дэлхий мэт эргэлдсэн тухай
Тэр ийн өгүүлнэ. Би хорвоод их сонин тохиолоор ирсэн хүн шүү дээ. Манай аав бол жинхэнэ төрмөл гөрөөч хүн байлаа. Харин ээж бол морь унаж сумын төв рүү давхин очоод, цех дээрээ талхаа хийчихээд, буцан үдэш гэрээдээ довтолгон ирээд үнээн зэлэн дээрээ зогсч байдаг тийм нэгэн байлаа. Ийм аав ээжийн үр би Завханы Их-Уул суманд төрөхөд, хүн болшгүй энэ, амьдрахаасаа өнгөрөв гээд эмч нар дараагийн ажлыг бод гэж хэлж байжээ. Тэр цагт аанай л гөрөөнд явсан эцэг минь давхиж иржээ. Тэгээд цагаан даавуунд боож, хүйтэн пийшин дээр тавьсан “өнгөрсөн” хүүгээ гартаа авч, амьсгааг нь чагнаж үзэв гэнэ. Тэгээд бүр нэг энгийнээр, юу ч болоогүй юм шиг, “Та нар хүн хүндлэхгүй, ямар учиртай хүмүүс вэ. Энэ хүүхдийн зүрх сулхан цохилж байна шүү дээ” гэж хэлснээр би аврагдсан юм билээ. Төрснөөсөө хойш есөн хоногийн дараа нэг муу туниагүй юм эхийнхээ хөхийг хөхсөн нь эдүгээ ингэж чиний энэ өдөр ирээд буй айлын эзэн болсон түүхтэй гээд инээмсэглэхдээ, гадагш дэлбийн түрж ургасан үүдэн шүдээ нуун мушийлаа.
Харшинга тэр адуу нутаг гүйсэн тухай
Түүний яриа ийн үргэлжилнэ. Их-Уул суманд төрж, аравдугаар анги төгссөнөөсөө хойш тэндээ амьдраагүй байна. Сумаас сум хэсэн амьдарсаар ирсэн атал, төрөлх сумандаа яагаад амьдарч болоогүй юм, бүү мэд. Ингэж л явна. Харин Их-Уул сэтгэлд их бодогдоно гэж тэр өгүүлнэ. Их-Уулд түүний нэгэн очсон нь паянтай агаад сонин. Их сургуулийн нэг, хоёрдугаар курсын оюутан ахуйд ажээ. Хэнтийн Хурхын сангийн аж ахуй руу намрын ажилд явж дээ. Тэнд тийн намрын хонгор салхи залгин баясаж явахдаа, нэгэн найргийн наадамд оролцож “Хурхунаг Жибур” хэмээх шүлгээрээ түрүүлсний байнд хурга бэлгэнд авав гэнэ. Жамухын тухай шүлэг уншиж, цагаан зүстэй, бүлээн хошуутай малаар шагнуулсан шүлэгч хөвгүүн баахан баярлав гэнэ.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодогоширч байна.
Тэгээд өнөө хургаа сангийн аж ахуйгаас явтлаа айлд нь тавьжээ. Тэгэсгээд намрын ажил ч бууж, буцахаар нөгөө айлдаа ирээд хургаа авъя гэтэл,”Хоёр зуун төгрөг өгье. Бид хургаа өгмөөргүй байна” гэж гэнэ. Шүлгээ уншин байж, бэлгэшээн байж авсан болохоор “Шагналын хургаа авъя” гэсэн чигтээ авнаа гээд халгаалгүй хөтөлжээ. Ингээд Хурхын төвөөс трактор дээр хургаа аваад суусан байна. Хэнтийд ирээд зил гуч машинд шилжжээ. Улаанбаатарт халзан хургаа авч буугаад, Баянхошуунд байх ангийнхаа нэг нөхрийн сүрэгт өнөө бэлгийн малаа нийлүүлэн түр тавьжээ. Ямар ч байсан хургаа нутагтаа хүргэх нэг бодолтой яваад байгаа нь энэ.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Тэгээд нэн удалгүй, амралтаараа нөгөө хургаа аваад нутгийн зүг жолоо залжээ. Гэхдээ онгоцоор шүү. Нэгэн гэмгүй сайн таньдаг нутгийн ах, онгоцны жолоочийг хургаа зайлшгүй авч явах хэрэгтэй байна гэж баахан учирлаад тусыг эс олж. Тэгээд ятгаж ятгаж арга ядаад, хариугүй онгоц нисэх болсон тул хүзүүвч оосрын нь үзүүрийг бараг хүчээр атгуулаад, зугтах шахуу өөрөө онгоцонд суугаатахаж дээ. Онгоцны цонхоор харвал өнөө жолооч, их сэтгэлтэй хүн байсан бололтой, үүгээр түүгээр гүйсээр, нууж далдалсаар нөгөө хургыг нь ачаатахав гэнэ дээ. Хэрэг бүтэж байгаа нь тэр.
Орчлонгийн захад уулсын хормой адууны нүдэнд үзэгдсэн тухай
Тосонцэнгэлийн чиглэлд хургатай шүлэгч тээсэн онгоц өндрөө аван явж байтал хойхно өнөө хонины нь майлах үе үе сонсогдож, мань эзэн дотроо инээд алдсан шиг сууж явж. Тэгтэл хажууд нь суусан нэг өвгөн залуугаас “ Үгүй ээ, хүү минь. Энэ хойно нэг хурга шиг майлдаг золигийн лүд явна аа даа” хэмээн нүдээ том болгон асуусан гэж байгаа юм даа. Өвгөн хурга майлах бүрт байн байн хойшоо хараад явсан гэдэг. “Ямар шидийн юм болоод байна даа” гэсэн шиг гайхан явсаар хүрэх газартаа хүрч бууж оджээ. Хотоос ирсэн оюутан залуу Тосонгийн онгоцноос хургаа тэвэрсээр бууж. Өнөө “Говийн зэрэглээ” дээр гардаг шиг л юм болж л дээ. Хөөрхий өнөө хурга, өндөрт яваад бие нь эвгүйдсэн үү, газарт тавихаар хэвтчихээд босдоггүй гэнэ шүү. Ирсэн зочид бууж, явах зочигчид нисээд онгоцны буудал эл хуль болоход өнөө хоёр Идэрийн голын хөвөөнд цааш хэрхэн аялахаа цэгнэн хэвтэн сууж үлджээ.
Онхид мартагдсан хонгорзулын үнэр ирсэн тухай
Тэнд хэсэг азнахад хурганы өнөө эг маггүй хэвтдэг нь болиод овоо болжээ. Тэгээд эзнээ босоход нь араас нь гөлөг мэт даган, майлан майлан явжээ, зайлуул. Хүний газар хүн дагаж ирсэн хүүхэн шиг л юм болсон юм даг уу даа. Тэндээс эзэн хурга хоёр шуудангийн машинд дайгдан Их-Уул сумын төвд ирэхэд, ээж нь “Хотоос хүү минь, хонь аваад ирдэг байна шүү” хэмээн угтсан гэдэг.
Ийнхүү намрын эхэн сард Хурхаас гарсан хурга өвлийн эхэн сард шахуу хот хүрээ, трактор, машин, шуудангийн тэрэг дамжин ирээд, Их-Уулаас урагш басчиг хэдэн бээрт хоёр дугуйтаар дүүрүүлэн Дунд Цэцүүх хэмээх газар шинэ сүрэгт нийлснээр Хурхаас гарсан хургын хувь заяа тэнд шингэжээ. Энэ явдал эдүгээгээс арван хэдэн жилийн өмнө болсон бөгөөд одоо тэр хургын үр удам өсч үржин, олон болсон ажээ.
Хөөрхий тэр адуу урд хоёр хөл дээрээ сөхөрсөн тухай
Харин аваачсан эзэн нь тэр хонио нэг ч удаа хариулсангүй. Буцан амьдрал хөөн одсон ажээ. Энэ бол өгүүлэн буй баатрын маань амьдралын нэгэн хэсэг, нэгэн явдал. Биднийг ийн пан гөрж суутал их үд болжээ. Нөгөө захиалсан хоол хэд хэд болчих цаг өнгөрч. Яваад очлоо, “Яацгаачихдаг улс вэ” гээд угтаж байна. Одоо тэд биш, бид буруутах янзтай. Уг нь одоо өдрийн биш, бараг үдшийн хоол идэх цаг дөхөж. Хавиргатай шөл гэгч тэр хоол харин сүрхий амттай юм. Ер нь говийн малын мах амттай, газар дээр нь, ийш тийш зөөж дамжлалгүй гаргасан малын мах гэхээр нуугиж байна шүү. Энэ хавиргатай шөл бол Баяндалайнхны хамгийн лаг хоол бололтой. Гэвч сумын гуанзаар дүүрэн ялаа дүнгэнээд нэг л таатай биш.
Хөх мах нь чичрэхэд ангир үймэлдсэн тухай
Ингээд бид хоёр өглөө захиалсан хоолоо үдээс хойш идэж амжлаа. Сумын төвд халуу ид шатаж байлаа. Цээж нүцгэн хөвгүүд нэг тийм жингэнэсэн дуутай, хятад хоёр дугуйт зайдлан сүлжил¬дэх нь хэнз даага унасан хүүхэд аятай харагдах аж. Тэр мөртөө өнөөх дээрээ сундалдацгааж данхалзац¬гаахыг нь яана. Байшингийн сүүдэрт үс ноос нь сэглийсэн хэдэн хөгшин халтар нохой хэвтэх агаад нүдний нь гал бөхөж, ялаа батгана даравгар завьж, нуухтсан нүд рүү нь шавж аргыг нь барна. Тэр хэд шиг халууныг уцаарлах нь энд алга. Манай хүний хэлэхээр бол Баяндалай Ноён сумаас арай ариун цэвэртээ муутай шиг гэнэ. Ноён сум бол нэн цэвэр сайхан гэнэ. Түүний охин Ноён суманд ирэнгүүт нь төрсөн бол, хүү нь Архангайн Цахирт төрсөн байна. Цахир суманд багшилж байхдаа, шавьдаа сэтгэлтэй болж, төгсүүт нь, хар нялхаар нь шахуу эхнэрээ болгожээ. Өглөө би түүний шүлгийн дэвтрүүдийг үзэж байхад “Янзагадаа” гэсэн шүлэг олон тааралдсан. Янзага нь одоо Улаанбаатар руу хүүхдүүдтэйгээ яваад, манай хүн явсны нь ард тухгүйтээд, ядарсан ооно шиг болчихсон гэхэд хилсдэмгүй байна.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Тэдний гэр рүү дөхөж явтал мотоцикльтэй хоёр халамцуу нөхөр ойртож ирээд “Нөгөөхөө яасан бэ” гэж манай хүнээс нэхэнги аястай асууж байх юм. Мань хүн олигтой хариулт хэлсэнгүй, над руу нэг, тэдэн рүү нэг харснаа, намайг явахтайгаа зэрэг дагаад ирлээ. Тэд нь ч цаашаа яваад өглөө. Юу гэнэв гэтэл, “Аа, нэг юм л гэж байхгүй юу” гэж байна. Мань хүн өөрөө бас тэдэнд “Нэг юм байна уу” гэж хэлж л байсан болоод тэр биз дээ.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Говийн нар Зөөлөнгийн нурууны баруун бие дээр духайн хэлбийж байхад бид Хонгорын овоо тийш зүглэлээ. Энэ бол миний гийчлэн ирээд байгаа уран зохиолын багшийн ангийнхаа хүүхдүүдийг дагуулан алхаж ирээд, шүлэг уншин, хээрийн хичээл хийдэг талбар юм ажээ. Баяндалай сумын баруун урдханд юм. Тал дээр хужирхай шиг хэрж тогтсон том жижиг гуу хунхуудын эхийг нэгтгэж төгссөн өндөрлөг. Овоон дээр сэвэлзүүрхэн салхитай. Өмнө зүгт Аргалантын уул, умар зүгт Зөөлөнгийн нуруу, зүүн хойтод Дунд Сайхан, өмнөд зүүнд Зүүн Сайхан уул тулгалан орших ажээ. Тэдгээр уулсын ар шил, бэл хормойгоор чухам янзага ялгаран тоглом нам гүм, тогтуун сайхан үдэш налайна.
Бүх юм сайн сайхан руу тэмүүлдэг тухай
Овоон дээр гараад элдэв олныг хэлэлцсэнгүй. Орчин тойронд тэр чигээрээ амгалан тайван ноёрхож, өнхрөн далдарч буй нар таллан талласаар уулын цаагуур ороход говийн халуун нарнаа өдөржин цогшиж улайссан хээр талын атар хөрс шороо амсхийн санаа алдах шиг санагдана. Баяндалайн суугуул багш мөрөн дээгүүрээ гараа шилбүүрдэн шумуул үргээж дал сэрвээгээ пид пад цохино. Өдөр бид хоёрыг сургууль дээр нь ороход нэг жирэмсэн хүүхэн ангийнхаа шалыг хулдааслах гээд мунгинаж байсан юм. Манай хүн тусалж дэвсэлцсэн л дээ. Түүнийг нөхөртэй юу гээд асуугаатахлаа. Бий гэнээ. Тэр хүүхэн Хөвсгөлийн атлаа энд хүнтэй суугаад, түүнийхээ аясаар яваа нь энэ юм байна л даа. Гэдэс нь ихээхэн том харагдсан, гэтэл мөд Хөвсгөл рүүгээ явж амрах гэж байгаа гэнэ. Тайгат хөвчийн хүүхэн талын халуун тосгонд, тэгээд жирэмсэн, сэрүүн сайхан хангайгаа санаж л байгаа байх даа гэж бодогдов.
Бүр эртний учрал хагацал байсан тухай
Манай хүн дуугүй сууж байснаа “Шарынхан үймчихлээ” гэлээ. Хаана, юу гэтэл харанхуй өтгөрч байгаа өмнө зүг рүү зааж “Тэр хардаа, тэр гэрлүүдийг” гэв. Шарынхан гэдэг нь энэ нутгийн гар аргаар алт олборлогчид аж. Тэгээд төвөөс байцаагч цагдуулууд ирэхээр өнөөх алтчид маань талаар нэг гэрэл улалзуулан дутааж байгааг манай хүн тийн хэлжээ. Аргалантын уулын ар шилийн тал тэр чигээрээ гэрэлтүүлэн хөөхөд эмх замбараагүй хуйлралдан давхилдсан айсан олон зээрийн нүд мэт эрээлжилж байх юм. Тэнд алт олборлогчид, алтат уул, алтаа хамгаалчид бүгд амар амгалангаа алджээ.
Сайн сайхан руу тэмүүлээд сөнөдөг тухай,
Тэгж байтал өнөө баахан шар гэрлүүд гэв гэнэт үгсээд унтраалга зэрэг дарчихсан юм шиг пад харанхуйд шингэчихлээ.
Тааралдсан жалга судгууд руугаа ороод таг болов бололтой. Хай хөөрхий, Монголын их тал хээрээр дүүрэн алтнаас болж дайжиж дүрвэж, айж цочиж, хэрэлдэж тэмцэлдсэн нь байх юм даа. Хэзээ хэнийх нь буян нүнжиг, амны хишгээр ингэж монгол нутаг алт эрдэнэсээр үүцлэгдэж нөөцлөгдсөн юм бэ дээ. Бас хэзээ энэ их алтны төлөөх амьдрал нь түвширч түвшитгэгдэх юм, чөтгөр бүү мэд ээ. Хонгорын овооноосоо бууж сум руу зүглэлээ. Машины гэрэлд алаг даага имжлэн дэвхэрч зам хэрэх нь тохиолдоно. Түрүүхэн алтны ангуучид бас ингэж дэвхрэн бэмбэгнэж явсан биз ээ.
Сац бас тэр сөнөлт сайн сайхан байдаг тухай,
Бид хоёрыг ирэхэд сумынхан бүгд унтчихжээ. Талын халуун шөнө нойрсож байна. Энэ тэнд нохой хөв хөв хуцах, тэр завсар согтуу хоёр гурван залуу сумын аль нэг гудамжинд ноололдоод байгаа бололтой, үг хэл далтираадчихсан маргах нь сонсогдоно. Тэдний дэргэд нэг нь хэтрүүлж уугаа юм байлгүй дээ, байн байн хүчтэй огих нь басхүү дэргэд мэт дуулдана. Сумын шөнө ч нэг иймэрхүү л байдаг даа. Надад орж засаж өглөө. “Ээж минь хийж өгсөн эд дээ” гээд ноолормол цагаан эсгий нь булангаараа ил гарсан гудас дэвсч өглөө. Өнөө гудсан дээр нь хөнжил нөмрөөд хэвтвэл, мань хүн “Би чамд Улаанбаатараас нэг ч төгрөггүй гараад Завхан орсноо ярьж өгөх үү” гээд инээмсэрдэг юм байна. Тэгээ, тэг л байхгүй юу. “Үлгэр” ингэж эхэлжээ. Оюутан байхдаа нэгэн амралтаараа гэр рүүгээ явахаар өглөө гарчээ. Тээврийн товчоо хавьд Завханы унаа сураглаад зогсч байтал, хэдэн сөөсгөр хөвгүүд газар дээр хэд хэдэн лааз хөмрөн гүйлгэж, түүнийхээ хооронд нэгэн шаариг гүйлгээд, хаа орж байгааг нь мэдсэн нь тэр лааз дээр нь гишгээд баахан мөнгө аваад байх юм гэнэ. Халаасаа цохиод үзтэл, яг зардалд тааруулчихсан тоотой мөнгө нь байж байдаг. Тун болчихмоор санагдаад, үзээд алджээ. Нөгөөдүүл чинь гарт үзэгдэмгүй шахуу л шаариг гүйлгэн “Энд орлоо, эндээс гарлаа. энд орлоо” гэхээр нь анаж байгаад гишгээд авчээ. Гишгэснийг нь нээгээд харуултал шаариг байдаггүй. Газар дээрээ зардлынхаа талыг алдаатахжээ.
Сая сая жилээр хөдөлгөөн дунд оршдог тухай,
Тэгээд явъя уу, яая гэтэл, хор хөдлөөд нахимаар санагдаж. Хүн хөлтэй газрын, хогшин бурхи сахисан аятай бүлтэгнэтэл харж зогсч зогсч “гохоо даржээ”. Дахиад л өнөө гайтай шаариг дарсан лаазнаас гарч ирсэнгүй ажээ. Ийнхүү алтан загас барих гэж хоёронтоо дэгээ шидээд, адаг сүүлд нь нойтон замаг гарч ирэв гэгчээр Завхан явах зардал бултаараа мулт. Гэтэл тохуурхаж байгаа юм шиг “Завхан одоо хөдөллөө, Завхан, Их-Уулын чиглэлд явлаа, явлаа” гээд орилоод байж гэнэ. Мөнгө олъё оо, хэрхэн яаж. Санаанд орох зүйлгүй. Жаахан тээнэгэлзэж зогсоод жаахан жуухан чихэр боов хийсэн үүргэвчээ гунигтайяа мөр давуулаад, шууд л Хорин хоёрын товчоо чиглэн алхжээ. Бухын доодохыг харж, цагийг баахан барсан тул оройхон товчоон дээр иржээ. Товчоон дээр очоод наашаа гэх жолооч бий болов уу гэж нэлээд харж. Бүтэлтэй хүн тааралддаггүй гэнэ. Тэгээд товчооны зааланд суужээ байтал, дугхийчихэж, тохойноос татахнээ нь сэртэл, тэндхийн ажилтан эгч “Хэн бэ, чи. Яагаад энд унтаад байна” гэх нь тэр. Яагаав нөгөө Д.Нямсүрэнгийн шүлэгт, Хээ-н… Цай уу! гэх бүдэг бадаг үг дуулдах нь сайхан Хэн гуайн эгч гараас зөөлөн татах нь сайхан… …Хэрэг болгож надаас, -Гал байна уу? гэж асуух сайхан гэдэг шиг.
Салхин хөдөлгөөн дунд үхэж, бас өндийж байдаг тухай,
Нөгөө эгчид хамаг үнэнээ тоочжээ. Ийм ийм болоод мөнгөгүй болсноо, харимаар байгаагаа хэлжээ. Харин тэгэхдээ Завхан явж байгаа биш, энүүхэн Лүн орно гэж. Мөн нэрэлхүү байгаа юм шүү. Эгч ч хэлсэндээ хүрч, Лүнгээр дайрах машинд суулгаж өгчээ. Лүн ч орж, жолооч нь анзаараагүй юм уу, сум өнгөрөөд явж байтал гэнэт “Мөнгөө” гэж. “Байхгүй”, байхгүй л юм чинь өөр юу гэх вэ. “Буу”, буухаас яахав. Харин үүр хаяарах төлөвтэй болж байж. Өнөө нөхөрт жаахан гомдож байснаа, босоод алхжээ. Жаал явж байтал дугуй нь хагарчихсан нэг машин зогсчихсон, жолооч нь мунгинаж байна гэнэ. Шууд л очоод дугуйг нь янзлалцаж гарч. Тэгээд эрхбиш, дайгдах эрх олж, суугаад хөдөлжээ. Мөнөөх жолоочид бас яг зорьж яваа газраа хэлэлгүй, Эрдэнэсант орно гээд залчихаж. Булганы Сансар өртөө хүрэхийн алдад энэ удаагийн нь ээлжит буухиа зам эцэслэх нь тэр, өөр тийшээ явна гээд. Дахиад л газарт, хоёр зээрдээрээ Сансар дээр очтол нэг их том, базаахгүй царайтай, олон өдрийн архи нэгшрүүлсэн хар хүн тосож авчээ.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Яав ч байр байдлаасаа бүтэлтэй хүн биш. “Дүү хаа хүрч явна” гэж. Мань хүн хулчийж “Энүүхэн зуур, Эрдэнэсант орноо” л гэж хариулжээ. Аргагүй шүү дээ, өөрийг нь хоёр нийлүүлсний дайтай өндөртэй, Гулливер шиг аймаар амьтнаас чинь. Би ч бас тийшээ явах санаатай зам нийлнээ хоёул гэж байна гэнэ. Ингээд нэг сүрхий хүн дагаж эхлэв үү, үгүй юү, нэг машин хажууд ирж зогсчээ. Жолооч нь нөгөө хоёрыг баахан шинжиж хараад, хажуудахаас нь илтэд жийрхэн “Би өөр тийш явна” гэхдээ, манай хүн рүү ирмэжээ. Нөгөө том нөхрийг ундууцан буцан эргэхтэйгээ зэрэг нь, зөрөөд машины бүхээг рүү чавхдан үсэрч орж, тэгэхдээ зэрэг жолооч яах ийхийн зуургүй хөдлөн явсан байна.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Араас нь нөгөө түрхэн зуурын хань нь “Чамайг даа” киноны чоно шиг, “Ална даа” гэж хүхэрдэн орилсоор үлдэв гэнэ. Өнөө жолооч хэлжээ. “Үгүй ээ, дүү минь чи ямар мундраатай явахаар энүүнтэй нийлдэг байна аа. Чи сая Сансарыг харав уу, эзгүй юм шиг байгаа биз дээ. Энэнээс айцгаагаад тэр байхгүй юу, гэрээсээ цухуйх амьтан байхгүй. Энэ бол халхын шоронг бөөсөөр тэжээсэн хүн шүү дээ, ямар азаар чи надтай таарав аа” гэжээ. Хэдий нөгөө аюул ард үлдсэн ч, түүний ярьж дуусуут өнөө нөхөр шилнээс нь базаад авсан юм шиг бие нь зарайсан гэж байгаа. Ингээд сайн хүний ачаар Хархорин саадгүй хүрэв. Гэвч өнөө машин нь бас л цааш явахгүй гээд өөр зам хөөн оджээ. Ер нь нийт замынхаа дунд нь л орж байдаг. Ээлжит машинаасаа буугаад удаагүй байтад “Архангай орно” гэсэн дүүрэн хүнтэй автобус ирж зогстол, дотроос нь Ванчин ч билүү нэг танил нь буугаад иржээ.
Үхэж, бас өндийх хөдөлгөөн мөнхөд үргэлжилдэг тухай,
Тийнхүү будилж яваа болохоор тэврэлдээд л уулзахгүй юу, бараг. Ванчиндаа аяны паянгаа хэлсэнгүй, мөнгөтэй юм шиг л цуг сууцгаажээ. Хүмүүс ороод суудал суудалдаа суутал, бүхээгний хонгилд манай хүн зогсоогоороо үлдэхгүй яах вэ. Бас л нэг тийм сайнгүй сэтгэлтэн тэнд явж, аанай л “Буу” шүү. Мань хүн мөнгөгүй гэдгээ ч хэлж, аваад яваач, ингээд зогсоод явъя гэтэл зөвшөөрсөнгүй. Харин нөгөө Ванчин нь мөнгө гаргаж төлснөөр Цэцэрлэгийн төв дээр ирээд хоножээ. Зам зуур сонсохноо нь өглөө өнөө машин цааш манай хүний явах чигт явмаар янзтай гэнэ шүү. Өнөө хүмүүсийн буусан буудалд дагаад ортол “Муу хүний заяа завагт” гэдгийн үлгэрээр нэг танил эгч тэнд ажилладаг нь таарчээ. Түүнийхээ буянаар хоол идэж, дулаан унтаад нэгэн шөнийг үдэв гэнэ. Өглөө яагаа ч үгүй эрт, бараг нар битүү байхад босоод, өнөө автобусны эвхэгддэг хаалгыг онгойлгож ороод, бүхээгний хойт руу хураасан ачаан дотор биеийг нуугаад “ичиж” орхижээ.
Орчлон өөрөө бас сөнөдөг тухай,
Нар мандсан хойно, дуу чимээ болон хүмүүс орж ирэх нь бүгэж хэвтсэн манай хүний чихэнд хэнгэрэг дэлдэх мэт гэнэ. Тэгээд хөдлөн явжээ. Явж явж нэг зогсоод, хүмүүс орж гарах хооронд өнөөх ачаан дороосоо гараад, юу ч болоогүй мэт нэгэн суудалд суугаатахтал хэн ч анзаарсангүй. Ингээд цааш явж байтал өнөөх өмнөх өдрийн буухыг тушаагч, нүдээ том болгон харснаа, юм хэлсэнгүй гэнэ. Тэгээд Чулуутын гүүрэн дээр иртэл, өнөө автобус бас зам хазайх тул арга буюу буулаа. Гүүрний хажууд байх зүс мэдэх айлд орвол танимхайран угтсан ч, мөнгөгүйг нь мэдээд хоол хийж эс өгсөнд, гараад алхав гэнэ. Юм юм үзэж байгаа юм шүү. Ерөөс ертөнцийн энэ олон хүн зон гэдэг бол түм буман чулуу шуудайд хийчихээд шигшихэд, түүний зөөлөн хатуугийн дундуур яаж ийгээд амьдрахыг тулгах мэт л.
Онхид мартагдсан хуучныг шинэ гэдэг тухай,
Чулуутын гүүр гараад алхаж явтал Их-Уулын нэгэн жолооч хажууд нь нэвсийтэл ачаа ачсан машинтайгаа ирэн зогсоход ээжтэйгээ уулзсан мэт болжээ. Их ачаан дээр нь гараад тарвалзаж явахад эцгийн гэртээ мандан суух шиг байжээ. Ингээд од түгсэн шөнө Солонготын давааны өвөр дэх гэрээсээ жаахан зайтайхан бууж. Гэрээдээ дөхөж ирээд саахалтын булгийн зүлгэн дээр шөнө хэвттэл, тэрүүхнээс гэрийн тооноор бүдэг гэрэл цайвалзаж, ээж нь тогоо шанагаа дуугарган сүү самарч, дүү нар нь шуугилдан, тэрүүхэнд цатгалан үнээ янцаглан хивэх, араажаваар “Маш сайн магадлан дуулаад маргаашийн үлгэрийг сонсоорой” гэх нь сонсогдоход өөрийн эрхгүй уйлмаар болсон тухайгаа ярилаа…
Одоо яг бороо орж байгаа тухай,
Өглөө сэртэл Баяндалайн нар бүр аль хэдийнэ мандаж, өчигдрийнхөөс халуун өдөр болох төлөвтэй. Гэрийн эзэн худгийн хүйтэн ус авчирч, хоёул толгойгоо угаалаа. Тэр урт ургаж, баруун тийш нь налуулсан үснээсээ ус гоожуулан “Манай Баттогтох бас сонин юм ярьдаг байж билээ” гээд өмөлзөнгүйгээр хэсэг чимээгүй болсноо үргэлжлүүлэн “Нэг сайхан архи дарсны үйлдвэртэй болно доо, тэгж байгаад. Тэгээд Боогий ах, Уянга ах хоёрыг оруулчихаа мэдье ээ” гэдэгсэн хэмээгээд наг наг инээлээ. Тэр Баттогтох бол эдний үеийн гайхамшигтай яруу найрагчдын нэг л дээ. Самрын үр шиг хорвоод яаж ийгээд хүн болно гэж бичиж байв даа, энэ залуу. Одоо тэр даан ч Болд-Эрдэнэ, Уянга ах нартайгаа дээр хөхрөгч рүү хар залуугаараа одсон байна. Тэр гурав самрын үр шиг хорвоодоо саатан дахиж төрөөд, санаа нийлэн гурвуул сууж архи дарс исгэж сөгнөөсэй билээ.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Бид хоёрт хажуу айлын гэргий цай оруулж ирлээ. Ийн би эднийд ирснийхээ хоёр дахь өдрийн өглөө хөрш айлын нь бүсгүйн хийсэн цайг уув аа. Эхнэр нь байсан бол ийм явдал яав ч болохгүй. Дашбалбар найрагч ерээд оныхныг ихэд тордож, хөтөлж, загнаж, урамшуулж явсан нь дурсагддаг. Манай хүнийг түүнтэй уулзаж явсан эсийг сонирхлоо. Нэг л удаа гэнэ. Содномнамжил “Манайд очъё” гэсээр дагуулж очжээ. Тэр манайх нь Балбарынх л даа.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Тэднийд Со-той хамт ном үзсэн шиг байж байтал Балбар найрагч халамцуухан, үзмэрч Дашцэрэн гуайг дагуулан орж ирээд, өрөө рүүгээ морилж. Тэгээд мань хоёрыг галын өрөөнд сууж байтал орж ирээд “Хэн бэ, юув” болжээ. Шүлэг бичдэг, тэр гэдэг ээ гэтэл, нэг шүлэг унш гэж. Цээжиндээ явдаг нэг шүлгээ дуржигнуулж орхитол, нөгөө өрөө рүүгээ сэвхийтэл ороод нэгэн шилтэйг барьж ирэн “Гөлөгнүүдэд нэг нэг хундагыг өгнө” гээд өгсөн гэж ярих нь тэр их хүн тоосны шинж байсан юм болов уу даа.
Бүргэдийн цагцгай тэнгэртээ өдөлдөг тухай,
Яруу найрагч Ламжавын Мягмарсүрэн түүнийг ихэд тоосон нь анзаарагддаг. Тэр яруу бийрч миний энэ гэгээн хэсүүлч эрхэм ахад зориулж,
Хаврын ногоо харагдахгүй ургадаг
Харагдталаа ургадаг
Хүний хүү үзэгдэхгүй өсдөг
Үзэгдтэлээ өсдөг гэж бичээд Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс нарын эмхэтгэсэн Монголын сонгомол яруу найргийн чуулганд дархалчихжээ. Тэр үнэхээр харагдахгүй ургаж, харагдталаа, үзэгдэхгүй өсөж, үзэгдтэлээ явсны гэрч нь энэхүү бидний жимлэн яваа шүлгийн мөрүүд бөгөөд басхүү үндэстний сонгомол яруу найргийн өлгийд багтсан юм.
Эх нь ангаахайнуудаа хаднаас түлхдэг тухай,
Баяндалай сумын бямба гаригийн бага үдэд бид хоёр гарч, өнөө хавиргатай шөлөө дахин зооглолоо. Амралтын өдөр.ажлын өдөр хоёр сумын сууринд ялгаа алга. Манай хүн уг нь намайг хотоос очих нь байна шүү гэж ярихад нийслэл рүү гарах гэж байгаад больсон юм л даа. Тийм тул бид хоёр өнөөдөр Өмнөговь руу хамт явах юм. Тэндээс тэр нийслэл рүү машинд суух билээ. Түүний энэ амьдрал, аж байдалтай танилцъя хэмээн ирэх гэж байгаагаа хэлтэл утасны цаанаас “Золоо, миний хөө, чи ер нь ирэх хэрэг байна уу даа” гэж нэг их хөгшин хүн шиг хэлснийг нь хэлбэл инээж л сууна. Ганцаараа байгаа, эхнэр хүүхэд нь хот явчихсан болохоор мань хүн тэгж хэлээ биз дээ. Ер нь тэгээд эхнэр эзгүй бол ямар ч анхиатай эр бүтэн амьдарч чаддаггүй хойно, гал тогоо амарч, гал хөс зутрах буюу.
Эгц тэр өндрөөс жигүүр дэлгэж чадсан нь нисдэг тухай,
Эхнэр хүүхдээ санаж байгаа нь илт. Жаахан жаахан санаа алдах маягтай. Бид хоёр тийнхүү хооллоод, буцан гэрт нь ирлээ. Гэрийн эзэн энэ Баяндалайд одоо нэг жил л болох санаатай бололтой. Тэгээд хоёр хивс хуйлж, бас бус зүйлийг авч явахаар бэлтгэлээ. Ирэх өвөл ганцаараа чардайж өвөлжих, эхнэр хүүхдээ хотод төвхнүүлэх бодолтой юм байна. Тэгээд бага сагаар увуу цувуу нүүж байгаагийн нэгтэй нь би таарлаа. Эхнэр хүүхэд нь сарын өмнө хот явсан болохоор энэ айлын хүрээ тийш нүүдэл нэгэнт эхэлжээ.
Жигүүр дэлгэж чадсан нь жинхэнэ бүргэд болдог тухай,
Гэрээ нэг сайхан барих юм сан гэж ярьж байна. Ийнхүү сүүлийн арав гаруй жил нэгээс нөгөөд нүүн амьдрахдаа гэрээ авч явсангүй. Хотод хураачихжээ. Сумын нэг чухал алба л юм болохоор, хөдөө аль ч сууринд сургуулийн багш нарын байр байдаг. Тэр бол энэ хүний нүүдэллэсэн жилүүдийн эдлэн гэр болжээ. Гэрээ барих барихдаа нутагтаа барихсан гэж ярина. Надад бас тийн санагддаг билээ. Аавын гэр бас хураалгаатай л байгаад байгаа даа. Авааль тоонотынхоо нэгэн сэргэлэн дэнж дээр дүнхийлгэхсэн. Аргал түлж, цай чанаад, цас бороонд норгож, нар салхинд хатаахсан гэж санагддаг. Ахад бас тийнхүү санагддаг ажгуу.
Жишимгүй хүнд сорилоор бүргэд нэрэндээ хүрдэг тухай,
Бид хоёр ийнхүү авч явах зүйлээ банжаад, миний ирсэн машины жолооч руу дохин шүгэлдтэл тэр дороо давхиад ирлээ. Гэвч бас явахад бэлэн биш ажээ. Гэр цоожлох цоожгүй байгаа юм байна. Би дэлгүүр рүү гүйтэл, араас “Хоёрыг” гэж захив. Түүнд бас нэг ажил байгаа аж. Тэр бол сургуулийн захирлаас амралтын мөнгөө авах. Амралтын мөнгө нь буухаар захирал аваад түгжчихэж. Авах хэрэгтэй цагт нь өгөхөөр тэр шүү дээ. Эс тэгвээс манай хүнийг баахан хайнгадаж, үрэх вий гэснээс тэр л дээ. Тэдний захирал бас холын Увсын хүн юм билээ.
Зэм магтаал аль алиныг нь дааж хүн болдог тухай
Тэгээд өөртэй нь адил нутаг холын энэ залууд, ах зах нь аав ээж нь болж явдаг ажээ. Уншигч авгай та өршөөгөөрэй л дээ, би энэ хүний тухай өгүүлэхээс аргагүй боллоо. Эцэг минь багшийн сургуульд үй зайгүй ганц найзтай байсан нь энэ хүн байсан юм билээ. Тэгээд хоёул сургуулиа сайн төгсч, их дээд сургуульд багшлахаар болж, хонхны баяраа хийж явахдаа, даруу нь дэндсэн энэ хоёр нөхөр нэг муу үл бүтэх цагдаа зодсон хэргээр хөдөө тийш “цөлөгдсөн” гэдэг. Аав энэ тухай ганц нэгхэн ярьсан юм. Тэгтэл тэр найзтай нь ингэж уулздаг байна шүү. Энд ингэж таарна ч гэж зүүдэлсэнгүй явлаа. Өчигдөр би үдэш Хонгорын овоо тийш явахынхаа өмнө бяцхан дугхийсэн юм. Тэр үеэр энэ Ч.Батсүх ах маань халамцуухан орж ирэхээр манай хүн намайг сэрээх гэтэл “Битгий сэрээ, Аавынхаа дэргэд жаахан унтаг” гэж хэлснийг багш ах надад хэлэхэд самсаа шархирах шиг болсон шүү. Баяндалайд би ингэж “аавтайгаа” уулзлаа…
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Миний авчирсан цоожийн нэгээр нь гэрээ, нөгөөгөөр нь ангийнхаа хаалгыг түгжээд Баяндалайгаас хөдлөхөд хэдэн ноход даган давхилдлаа. Гэвч хэдхэн харайгаад, энэ халуунд хаа хүрэх вэ, буцлаа даа. Нэлээд явж байгаад эргэж харлаа. Нийлэн үргэлжлэх тэнгэр газрыг зэрэглээ үелээд, үелэн зэрэглээтэх тэрхүү урсгалд Баяндалай сум хөвөн хөвөн хоцорлоо. Өглөө босоход цай оруулж ирсэн бүсгүй, үнсэж уулзсан Батсүх ах хоёр маань даллан даллан үдэж байх шиг санагдлаа.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Ихэд халуун тул Сарын хөндий өгсч явтал машин халаад явдаггүй. Салхи сөргөж харуулаад жаал зогслоо. Өмнөговь ороод, улмаар хот руу эхнэр хүүхэд рүүгээ явах тул манай хүний хөл хөнгөрч, сэтгэл гэгэлзжээ. Юу юугүй дэгдэх нь үү гэмээр л байна. Охины овоон дээр ирээд зогстол “Овооны эх танд, олзны их надад” гэх нь эгээ л халамцуу байна уу гэхээр чанга чанга шүү. Тэгснээ “Ганц юм аваад гарахгүй” гэж өөртөө хэлж байгаа нь үнэн голоосоо.
Өндөг бүсгүй хүн хоёр адилхан тухай,
Бид Зүүн болоод Дунд Сайханы уулын дундах Охины овоон дээр ийнхүү зогсч байна. Эгэл боргилхон хөдөөгийн тосгоноос тосгон дамжин амьдарч, монгол хэл уран зохиолын багшийн ажил хийн аж төрөн яваа түүний хань ер нь ямархуу хүн бол гэсэн бодол төрнө. Гэрт нь байх жаазтай зургийг нь үзсэн. Арван найм, есхөнтэйгээ энэ эрийн гэргий болсон тэрээр нүдэнд дулаахан бор бүсгүй харагдана билээ. Ааш аягыг нь эс мэднэ. Ийм хүнтэй амьдарч явааг нь бодоход аядуу намуун, зөөлөн дулаан хүн болов уу даа.
Өндөр нам хоёр ялгаагүй тухай,
Гэвч хар нялхаасаа аглаг буйдад амьдарсан тэрээр хотод амьдарч болмоор санагдсан юм уу, ерөөс хотод ажиллаж амьдаръя гэж шийдсэн юм уу хот руу явж одож. Нөхөртэйгээ үгсэж тохирсон ч биз ээ. Гэвч би асуусангүй. Энэ бол тэдний л амьдрал. Тэднээс өөр хэн ч бүтээхгүй нэгэн хувь жаргал. Ийнхүү бодож явтал, замын нэгэн айлын гадаа машин зогслоо. Тэднийд ортол, ямааны элгэн тараг аягалж өгөв. Амттай гэж аргагүй, хэл тагнай хоёр хэлгий цагаан бурманд шунан суухуйяа, гадаа олон адуу дэргэн ирлээ.
Тогтоол ус нуур хоёрын аль гүн тухай,
Гарч ганганд шахсан адуунаас унаа юүлэлцлээ. Гал улаан бууралтай тэр сайхан адуунууд мөлчийтөл үсээ хаяж мөр зоо тэнэгэртэл таргалжээ. Унаар даан даан харшиж, тохмон ороор дайршсан хоёр морь толгойгоороо тоглож, тоосноосоо бусган уул руу чиглэн дэргэх сүргийн араас зайтайхан шогшино. Тэгсэн мөртлөө явуутаа зогсосхийж, уруулаа нидэрчихлээ байна гэмээр шороо тургилан өвс хазлана. Тэгээд аяархнаар, түрүүлж одогсод руугаа хүзүү өлгөн үүрсээд, тэмүүлэн хатирсаар одлоо. Тэр сая тавьсан морь шиг миний хамт яваа нөхөр, тийнхүү бас тэмүүлэн урагшилж явна уу даа.
Тогоруу цам харайхдаа юу боддог тухай,
Биднийг Зүүн Сайханы өмнө бэл рүү бууж явахад бороо шаагин шаагин орлоо. Бадархундага нуурын ёроолын мөнгөн өргөлүүдийг мандал дээр нь хөвүүлмээр устай бороо орлоо. Бадархундагаас хаа хол, бараагүй алсад явахад ийнхүү бодогдох хачин. Гэвч байз би, Бадархундага нуурын хөвгүүнтэй хамт яваа шүү дээ. Гэвч бас байз би, Бадархундага нууранд мөнгөн өргөл өргөдгийг дуулсан болохоос үзсэн биш, Бадархундага нуурыг дуулсан болохоос хараагүй шүү дээ. Бадархундагын хөвгүүн дэргэд яваад бараа холын нутгаа сэтгэлдээ үзсэн нь, борлог талын элгэнд хамт яваа надад “халдварлаж” үзэгдсэн нь тэр юм болов уу даа.
Харанхуй гэрэл хоёрын мөн чанарын тухай,
Өнөө гайхам бороо тэгэсхийгээд татарлаа. Уруудаж яваад буутал газар хув хуурай. Урин уст тэр бороо уулын өвдөгнөөс дээш орж л дээ. Тэндээс алгуурхан явсаар Даланзадгад хот дээр ирлээ. Манай хүн хэдийдээ танил болсон юм нэг эмээгийнд ирлээ. Тэр эх арван хоёр хүүхэд төрүүлсэн буурай ажээ. “Арван гурав дахь нь би” гэж манай хүн өөрийгөө заав.
Хагацаж чаддаг нөхөр үнэнч байдаг тухай,
Завханы гүйгүүл морь шиг энэ хөвгүүнд ижий нь болж, арван гурав дахь хүүхдээр нь өөрийгөө тодруултал ижилдсэнийг бодоход түүний сэтгэл далай биз ээ. Ер нь мань энэ хэсүүлч, нүүдэлч амьдралдаа хэдэн ч ээжтэй, хэдэн ч аавтай, хэдэн ч дүүтэй болсон байж магадгүй. Энэ бол түүний амьдрал, харгуй зам ажээ. Аавын бийд хүнтэй танилц, агтны бийд газар үз гэдэг. Тэр аавуудыг өөртөө олсоор, хайрлуулсаар, агт морьдыг унасаар, сэлгэсээр амьдарч яваа нь энэ буюу.
Хамгийн эхний болоод эцсийн тухай,
Хот руу эхнэр рүүгээ залгаж ярьлаа. Байгаа айлаасаа түр гараад явчихсан байна гэнэ. Утасны цаанаас эмэгтэй хүн “Хэзээ ирэх вэ, хүүхдүүд чинь санаад байна. Уйлаад байх юм” гэх нь сонсогдоно. Бид хоёр маргааш өглөө хот руу явах шуудангийн машины тасалбар авлаа. Даланзадгадын нойрмог шөнө дундаа оржээ, бид ч унтлаа.
Гүн ухаантан ширээ түшин бодлогоширч байна.
Өглөө эрт тэр намайг зам дээр гаргаж нисэх буудлын тийш машинд суулгаад, тэврэн авч “Хотод уулзамз” гээд үдэж өглөө. Онгоцны цонхоор тэнгэрийн хязгааргүйг ширтэн би түүний тухай бодож явна. “Намайг багтаасан эх орон дэлхийн дайтай. Надад багтсан эх орон түүнээс ч том” гэж түүний нэгэнтээ хэлсэн нь санагдана. Тэр ийнхүү өөртөө багтаасан дэлхийгээс ч том эх орондоо, гүн ухаантан адил ширээ түшин бодлогоширч, гүйцэд болоогүй мойл жимс амсаж, мойлын төгөлд адуу ирж саатахад хамтдаа саатаж, тэр адуу нутаг тэмцэж явсныг нь мэдэж, тэмүүлж яваа нутаг нь орчлонгийн захад байдгийг зөгнөж, мойл жимс гүйцэд болоод унахад нь тосож, морин тэр цагт хачин тунгалаг нулимс унагахад өрөвдөж, хачин тунгалаг нулимс нь нэгээхэн дэлхий мэт эргэлдсэнийг алган дээрээ унагаж, харшинга тэр адуу нутаг гүйсэнд уярч, орчлонгийн захад уулсын хормой адууны нүдэнд үзэгдэхэд уймж, онхид мартагдсан хонгорзулын үнэр ирэхэд гэгэлзэж, хөөрхий тэр адуу урд хоёр хөл дээрээ сөхөрөхөд хөндүүр зүрх нь сэдэрч, хөх мах нь чичрэхэд уйлж, бүх юм сайн сайхан руу тэмүүлэхэд гэрэлтэж, бүр эртний учрал хагацал болоход гутарч, сайн сайхан руу тэмүүлээд сөнөхөд уужирч, сац бас тэр сөнөлт сайн сайхан болоход бясалгаж, сая сая жилээр хөдөлгөөн дунд оршиход нэвтэрч, салхин хөдөлгөөн дунд үхэж, бас өндийж байдгийг ухаж, үхэж бас өндийх хөдөлгөөн мөнхөд үргэлжлэхийг гэгээрч, өнө мөнхийн энэ үргэлжлэлд орчлон тогтдогт тээнэгэлзэлгүй, орчлон өөрөө сөнөдгийг сэрж, онхид мартагдсан хуучныг шинэ гэдгийг баталж, яг одоо бороо ороход яруусч, бүргэдийн цагцгай тэнгэрт өдлөхийг жам хэмээж, эх нь ангаахайнуудаа хаднаас түлхэхэд эмзэглэж, эгц тэр өндрөөс жигүүр дэлгэж чадахад нь хамт нисч, жигүүр дэлгэсэн нь жинхэнэ бүргэд болдог үнэнийг гэрчилж, жишимгүй хүнд сорилоор бүргэд нэрэндээ хүрдэгт итгэж, зэм магтаал аль алиныг нь дааж хүн болдгийг нэгэнт сэхээрээд, өндөг бүсгүй хүн хоёр адилханд ээнэгшиж, өндөр нам хоёр ялгаагүйг хэмжиж, тогтоол ус, нуур хоёрын аль нь гүнг алдалж,тогоруу цам харайхдаа юу боддогийг мэлмийлж, харанхуй гэрэл хоёрын мөн чанарыг зааглаж, хагацаж чаддаг нөхөр үнэнчийг шүтэж, хамгийн эхний болоод эцсийн бүхнийг тунгаан амьдрал, бүтээлийг туурвиж явна. Энэ хүнийг Базарсадын Баттулга гэдэг юм. Түүнийг би Гэгээн хэсүүлчин гэж нэрлэсэн юм аа.
2007 он
Баастын ЗОЛБАЯР
