800 жилийн турш түүхч, яруу найрагч, гүн ухаантууд Чингис хааны тухай л тэрлэсэн гэхэд хилсдэхгүй. Мянган жилийн суут сод хүнээр тодорсон түүний тухай хойшид ч тэрлэсээр байх бизээ. Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч, дэлхийн түүхийн хамгийн агуу байлдан дагуулагч алдрыг зүй ёсоор эзэмшигч Тэмүжин Онон мөрний эрэг дагуу нүүдэллэн амьдардаг Хамаг Монголын тэргүүлэгч Есүхэй баатрын ууган хүү болж мэндэлжээ. Есөн настай байхад эцэг нь татаруудад хорлогдон нас барснаар гэр бүлээ тэжээгч бүх малаа алдсан бэлэвсэн эх нь таван хөвүүнээ дагуулан, дайсагнагч отог омгоос зугтаж, ойд гарч зутруу өвөлжив. Энэ үед хуучин тэдний захиргаанд байсан тайчууд тэднийг мөрдөн мөшгиж, улмаар Тэмүүжинг баривчилж, хүзүүнд нь модон хүзүүвч зүүж, алж устгахаар заналхийлэн, ихэд зовоожээ. Гэвч нугарашгүй хатан зоригтой, зүйргүй их тэвчээртэй Тэмүжин модон хүзүүвчтэйгээ оргож, төрөлх аймагтаа буцан ирж, гарамгай дайчин удирдагч болон төлөвшжээ.
Тэмүүжин 20 нас хүрээгүй байхдаа аймгийнхаа цөөн цэрэгтэй багийг удирдан, хөрш нүүдэлчин аймгуудыг заримдаа хүчээр бас арга заль хэрэглэн өөртөө нэгггэсээр байв. Нэгэн удаа Мэргид аймгийнхан гэнэт гэнэдүүлэн довтолж эхнэрийг нь олзлон авч одсон нь түүний басамжилсан хэрэг байлаа. Иймд Тэмүжин цэргийн хүчээ зузаалж, эцгийн хуучин анд Хэрэйдийн Ван хан Тоорил, өөрийн багын анд Жамуха нартай цэргийн холбоо тогтоон, жилийн дараа хүчирхэг Мэргид аймгийг бутцохин эхнэрээ чөлөөлж авчээ. Энэ ялалтын дараа түүний нэр хүнд улам өсөж, нүүдэлчин аймгууд дараалан дагаж орсоор байв. Гэвч эрх мэдлийг нь зөвшөөрөхгүй байгаа аймгуудыг дайран довтолж, зарим тохиолдолд харгис хэрцгийгээр толгой дараалан хядаж байв. Тухайлбал, эртний өст, хатуу шийдмэг эсэргүүцэн тулалдсан Татар аймгийн насанд хүрсэн бүх иргэдийг хүйс тэмтэрчээ.
Чингис хаан хүнийг маш сайн таньж чаддагт байв. Нэгэнт таньсан хүнээ тэр шашин шүтлэг, гарал үүсэл, нийгмийн зиндаа зэргийг огт ул харгалзан өөртөө ажиллуулж чаддаг, мөн итгэл өгч дэвшүүлдэг байв. 27 настай идэр залуу Тэмүжинг Хамаг Монгол улсын хаан ширээнд залсан 1189 он бол Монголын тулгар төрийн түүхэнд чухал үе болсон юм. Тэр цагт Байгал нуураас Их цагаан хэрэм хүртэл, Хянганы уулсаас Ил Тарвагатай хүртэл өргөн уудам нутагт түүн шиг бас 12 хаан байсны хэн нь ч цэрэг зэвсэг, нэр сүрээрээ Тэмүжингээс дутахгүй, түүндээ эрэмшин зоргоороо аж төрж байсан билээ. Гэвч Тэмүжин 15 жилийн дотор буюу 1189-1206 оны хооронд тэр бүх хаадыг доройтуулан дарж, Монтол нутаг дээр түүхийн бас нэг шинэ үеийг нээж чадсан юм.
Тэмүжин 1206 он гэхэд Төв Азийн ондөрлөгт орших монгол, түрэг угсааны голлох бүх аймгийг нэгтгэж дуусган, Их Монгол улсын хаанаар өргөмжлөгдөж, Чингис хаан цолыг хүртжээ. Чингис хаан үйл ажиллагаагаа цэргээ бэхжүүлэх ажлаас эхэлж, аймгуудын ноёдоос цэргийн багаа нутаг дэвсгэрээ гадны халдлагаас хамгаалах, хөрш нутагт аян дайн хийхэд ямагт бэлхэн байхыг шаардаж, эрх мэдлээ хамгаалж байх, аливаа эсэргүүцлийг дарж байхын тулд 20 мянган хүнтэй шадар хишигтэн цэрэг байгуулж, түүнд аймгуудаас хамгийн шилдэг дайчдыг сонгон авдаг, тэд нараас армидаа даргаар томилгоо хийхийн дээр армиа аравтын зарчмаар зохион байгуулсны зуут мянгат нъ бие даасан байлдааны үүрэг гүйцэтгэж, харин түмт нь тактикийн зорилтыг хэрэгжүүлдэг байв. Монголын армид захирах захирагдах ёсыг чанд сахиж, зөрчих явдлыг огт гаргуулдаггүй байжээ.
Монголын армийн цөм нь нум сум, сэлмээр зэвсэглэж анхандаа хатуу арьсан цээживч, дуулга хэрэглэдэг байсан бол хожим нь төмөр хуяг дуулга өмсдөг болжээ. Чингис хаан тухайн үеийнхээ аугаа стратегич, тактикч болон цэргийн урлагийн түүхэнд алдаршсан билээ. Монголын цэрэг тулалдааныг дайсан руугаа суман мөндөр буулган байлдааны журмыг нь эвдсэнээр эхэлж, дараа нь шууд дайралт хийдэг байв. Байлдааны үед отолт хийх, залилан мэхлэх зэрэг аргыг байнга хэрэглэж, морин цэргийн маневрыг чадварлаг гүйцэтгэж, дайснаа байлдааны олзоо нэмэгдүүлэх биш чухамдаа бүрмөсөн устгах хатуу ширүүн зорилгоор мөрдөн хөөдөг байжээ. Чингис хаан байлдан дагууллынхаа эхэн үед аян дайн хийхдээ монголын их цэргийг тэр бүр хуралдуулж байсангүй, тагнуул туршуул явуулж дайсны цэргийн тоо байрлал, зэвсэг хэрэглэл, хөдөлгөөний талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл авсны дараа дайснаа хиар цохиход хүрэлцэх тооны цэргийг л төвлөрүүлдэг байв. Чингис хаан ийнхүү найдвартай мэдээлэл, судалгаан дээр үндэслэн дайны бэлтгэлээ тун чамбай бэлтгэж хийж, цэргийн техникээ тулалдаан бүрт сайжруулж, дайснаасаа ч суралцаж чаддаг байсанд түүний бүхнээс агуу давуу талтай болгожээ.
Тэрбээр 1207 оноос байлдан дагууллаа эхэлж, Сэлэнгэ мөрнөөс хойш Енисей мөрөн хүртэлх нутагт суудаг ойн олон иргэдийг эрхшээлдээ оруулж, тэдний эрчүүдийг нь цэрэгтээ нэгтгэж, улмаар хөрш хүчирхэг суурин улс болох Тангудыг хэдэнтээ довтлон, буулган авч, холбоотон болгоод айлган хашраах стратегийн ачаар эрхшээлдээ оруулсан ард түмнийг дуулгавартай, хүлцэнгүй байлгаж чадав. Чингис хаан 1211 онд умард хятадад тогтож байсан Зүрчидийн Алтан улс руу аян дайн хийхэд хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн том хориглолтын байгууламж болох хятадын цагаан хэрэм тэдэнд саад болсонгүй. Монголын морин цэрэг замд тааралдсан Алтан улсын их цэргийг хэсэг хэсгээр хиар цохин нийслэл Бээжин буюу тухайн үеийн Яньцзин хотыг 1215 онд удтал бүслэн суусны эцэст буулган авчээ. Монголчууд энэхүү аян дайны хугацаанд хойд хятадын нутагт хүчтэй эсэрүүцэл үзүүлсэн 90 гаруй хотын хүн амыг залхаан цээрлүүлж устган, байлдааны явцад хятадуудын хэрэглэдэг янз бүрийн шидэгч чулуудагч, хэрэм хана цөмлөгч төхөөрөмжүүдийг амжилттай хэрэглэн, улам бүр боловсронгуй болгон ашиглав.
Чингис хаан 1218 онд Солонгосын хойгийг дайлж нөлөөндөө оруулсны дараа анхаарлаа баруун зүгт хандуулж, хилийн хот Отрарт монголын 500 худалдаачид, элч төлөөлөгчдийг алж, итгэлийг эвдсэнд ял асуун, Дундад Азид оршин тогтож байсан лалын шашны хамгийн том гүрэн болох Хорезмтой дайн эхлүүлэв. Энэ дайнаар монголын цэрэг Отрар, Жэнд, Бухар, Самарканд, Ургенч зэрэг томоохон хотуудыг дараалан эзэлж, хэт их гүрний эзэн Мухамед шахыг амь тавьтал ямар ч сэхээ завдал өгөлгүй шахамдуулан хөөж, энэ хугацаанд Хорезмын хаант улс Дундад Азийг байлдан дагуулж, баруун хойд энэтхэгийн нутгийг бүхэлд нь гартаа оруулж авсны дараа өмнө зүг явсангүй харин нар жаргах зүгт байгаа үл мэдэх улс орнуудын зүг хүлгийн жолоог залжээ. Энэ үед тогтсон заншлаар аян дайны төлөвлөгөөг нарийвчлан хэлэлцэж, явах зам маршрутыг тодотгон, шилдэг цэргийн жанжин Зэв Сүвээдэй нарыг алс өрнө зүг илгээсэн нь Иран болон Кавказын чинад дахь газар нутгийг байлдан дагуулж, Донын хөндийд ирж оросын вант улсуудын нутагт нэвтэрчээ. Зэрлэг тал нутагт амьдран суудаг дайнч догшин комануудыг энд Зэв, Сүвээдэй нарын гавшгай морин цэрэг эд бад хийгээд 1223 онд Калка голын эрэг дээр болсон тулалдаанд оросын вангуудын нэгдсэн цэргийг хиар цохин эргэжээ.
1226-1227 онуудад Чингис хаан итгэлийг эвдэн, тангараг зөрчсөн Тангуд улсын нутагт аян дайн хийж байхдаа өөд болжээ. Чингис хаан амьсгаа хураах хүртлээ тэртээ тэргүй уудам том болсон газар нутгаа өргөжүүлэхийн төлөө зүтгэсээр байв. Тиймд монголын цэрэг жил өнгөрөх бүр төрөлх нутгаасаа улам алслан холдсоор, монгол дайчдын морьдын туурай Номхон далайгаас Газрын дундад тэнгис хүртэлх өргөн уудам нутгийн бүх гол мөрөн, нуурын усаар угаагдсан байдаг. Чингис хаан орон зайн агуу мэдрэмжтэй хүн байсан бөгөөд түүний булаан эзлэлт нь Евразийн өргөн уудам тивийг нэгэн цул болгон Ромчуудын 400 гаруй жил тэмцэж байж эзэлснээс ч илүү газар нутгийг тэрбээр 25 жилийн дотор л зуун мянгаад дайчныхаа хүчээр эрхшээлдээ оруулжээ. Чингис хааны үүсгэсэн, хөвгүүд, ур ач нь тэлэн өргөжуулсэн энэ Их гүрэнд Энэтхэгээс Сибирь хүртэлх орон зайд Вьетнам, Хятад, Орос, Перс, Төв Европын түмэн хэлтэн ястан захирагдан амьдарч тао, күнз, будда, ислам, христийн гээд олон шашин соёл энх амгалан зэрэгцэн оршиж байв. Чингис хаан Торгоны замыг мэдэлдээ оруулаад түүний аюулгүй байдлыг хангах болсноор Хятад, Ромыг олон жилээр холбох гүүр тавигдсан юм. Энэ л жимээр урьд хожид байгаагүй тайван нөхцөлөөр өрнө, дорнын иргэншлийн хооронд худалдаа, соёл, шашин чөлөөтэй нэвтэрч байлаа.
Чингис хаан бүх дэлхийг эрхшээлдээ оруулах мөрөөдлөө бүрэн биелүүлж чадаагүй боловч тэр мөрөөдлөө биелүүлэхийг хөвүүд ач нартай захисан байна. Түүнийг агуу удирдагч, даяаршлын суурийг тавигч, олон улсын худалдааг сонгодог утгаар нь анхлан хөгжүүлж, өрнө дорнын соёлыг холбох гүүрийг бүтээгч болсон бөгөөд Түүний үүсгэсэн Их гүрэнд тайван тогтвортой байдал ноёлж, худалдаа чөлөөтэй хөгжиж, хангалуун амьдрал бий болж эхэлсэн нь эдийн засаг, соёл иргэншил, технологийн тэсрэлтийн угтвар нөхцөл болж өгчээ.
Өнгөрсөн зууны төгсгөлд АНУ-ын хамгийн нэр хүндтэй хэвлэлийн нэг “Вашингтон пост” сонины газраас хоёр дахь мянган жилийн дэлхийн хамгийн суут хүнийг шалгаруулахад Чингис хаан тодорсон билээ. Өөрөөр хэлбэл, түүний удирдсан монголчуудын байлдан дагуулалт нь дэлхийг анх тойрсон Ф.Магеллан, агуу В.Шекспир, Леонардо Да Винчи, И.Гүтэнбэрг, Мартин Лютер, Г.Галилей зэрэг хүн төрөлхтний өч төчнөөн суут хүмүүсээс илүүтэйгээр өнөөгийн ертөнцийн дүр төрх бүрэлдэхэд нөлөөлсөн хэрэг л дээ.
Мэдээ оруулсан: Ц.Хан-Хөхий
