Хаврын тохижилтын ажлын хүрээнд энэ сарын 6-наас эхлээд мод суулгах ажил эхлээд байна. Харин үүнтэй зэрэгцээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр болон цахим орчноор нийслэлийн ногоон байгууламжид том мод шилжүүлэн суулгахтай холбоотой олон асуудал сөхөгдөж эхэллээ. Ялангуяа ойн сангаас мод авчирч суулгах, мөн нэг модны өртөг 380 мянган төгрөг болж байгаа талаар голчлон хэлэлцэж байгаа юм. Тэгэхээр бид энэ талаар Нийслэлийн захирагчийн ажлын албаны Ногоон байгууламжийн мэргэжилтэн Д.Сүхбаттай ярилцлаа. Тэрээр 2016 онд энэ чиглэлээр БНХАУ-д доктор хамгаалсан юм байна.
-Юун түрүүнд нийгэмд нэлээд шүүмжлэл дагуулж байгаа нэг том модны үнийн талаар тодруулъя. Яагаад орон нутгаас 600-700 төгрөгөөр авсан нэг мод хотод ирээд 380 мянган төгрөгийн үнэтэй болдог юм гэсэн. Энэ талаар тайлбар өгөөч?
-Хүмүүсийн буруу ойлгоод байгаа асуудал бол хүмүүс том модыг зүгээр уулнаас авчирч суулгаад л мөнгө аваад байгаа юм шиг ойлгоод байна. Гэтэл хамтарч байгаа мэргэжлийн 134 байгууллага бий. Тухайлбал, Ривер гарден, Хүннү вилэйж гэх мэт хотын гудамжинд том мод тарьж байгаа байгууллагууд байна. Тэр байгууллагуудад тендерт оролцсон мэргэжлийн байгууллагууд доод тал нь 680 мянган төгрөгөөс дээш үнээр санал болгож, гурван жилийн арчилгаа, усалгааг нь бүрэн даагаад ажиллаж байна. 680 мянган төгрөгт юу ордог вэ гэхээр тусгай зөвшөөрөгдсөн газраас зөөж авчрах зардал, бордоо, усалгаа, хуваарийн дагуу хийгдэх байнгын арчилгаа зэрэг бүх зүйл орно. Ийм гадны орны жишиг ч байна. Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын алба 2016 оноос эхлээд том оврын шилмүүст модыг суулгаж эхэлсэн. Эхний жил мянга орчим, 2017 онд 26 байршилд 4081 болгон нэмэгдүүлж, энэ жил 16 байршилд 2885 нарс мод суулгахаар төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.
-Цаашид ямар бодлого барьж ажиллах вэ?
-Нийтийн эзэмшлийн талбайн ногоон байгууламж гэхээр энд тэндээ цөөхөн хэдэн улиастай, өөр юм байхгүй байлаа. Тиймээс ногоон массын нягтралыг нэмэгдүүлэх, сайжруулах замаар тодорхой хэмжээний нэг чиглэлийн бодлогыг нь ингэж барьж байгаа юм. Нөгөө талаар хотын ногоон байгууламжид байгаа модны төрөл зүйлийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр, мөн нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, бичил цэцэрлэгийн тоог нэмэгдүүлэх зэрэг бодлогын ажлууд явж байна. Ногоон байгууламжийн бодлого, төлөвлөлтийг сайжруулах үүднээс бодлогын холбогдох баримт бичгүүдийг ашигладаг журмаа шинэчилье, эсвэл хот, тосгоны ногоон байгууламжийн тухай хуулийг аль болох хурдан батлуулахаар зорьж байна. Мөн Улаанбаатар хотын цэцэрлэгжүүлэлтийн мастер төлөвлөгөөг Улаанбаатар хотын 2020, 2030 оны ерөнхий төлөвлөгөөтэй уялдуулсан дунд хугацааны буюу найман жилийн төлөвлөлтийн бодлогын том бичиг баримтыг боловсруулж байна. Гэх мэтчилэн системтэй, цогцоороо явж байгаа том ажлын нэг л хэсэг нь ногоон байгууламжийн арчилгааны ажил юм. Үүнд юу орж байна вэ гэхээр хаврын цэнэг усалгаанаас намрын цэнэг усалгаа хүртэлх ногоон байгууламжийг услах, өвчин, хортонтой тэмцэх зэрэг бүх процетурын ажил багтана.
-Хүмүүс ойг устгаж байна, мөнгө идэж байна гэх зэргээр ярьж байна. Нийгэмд түгээд байгаа том модыг шилжүүлэн суулгахтай холбоотой энэ хардлага дагуулсан шүүмжлэлд ямар тайлбар өгөх вэ.
-Иргэдийн шүүмжлэлтэй хандаж байгаа байр суурьнаас нь авууштай санааг авна. Гэвч энэ удаагийн асуудал дээр ярьж байгаа хүмүүсийг “уучлаарай” л гэнэ. Яагаад гэвэл хүмүүс тодорхой асуудлыг ярихдаа суурь мэдлэг, ойлголт, ухагдахуун талын багцаа баримжаатай байж ярих хэрэгтэй. Өнөөдөр төрийн албаны хүн болгоныг л идсэн, уусан болгож, оффшорчин гэж харах гэж байгаа бол энд Монгол Улсын төлөө мянга мянган төрийн албан хаагч өдөр шөнөгүй ажилладаг гэдгийг хэлмээр байна. Асуудал бүрийг туйлшруулан ойлгож болохгүй. Арай ч муудлаа гэхэд элгээрээ хэвтээгүй байна шүү дээ. Битгий ингэж туйлшруулаасай гэдгийг нэн түрүүнд хэлэхийг хүсч байна.
-Ер нь нийслэлээс ногоон байгууламжид жилд хэчнээн төгрөгийг төсөвлөдөг вэ. Үүнийг ямар зохион байгуулалттайгаар зарцуулдаг вэ?
-Ногоон байгууламжийн арчилгаанд жил бүр нийслэлээс тодорхой хэмжээний зардал тусгадаг. Энэ төсвийг 100 хувь зөвхөн том мод тарьж байгаа гэдгээр хүмүүс ойлгоод байна. Гэтэл жилд тусгаж байгаа 7.5 тэрбум төгрөгийн гурван тэрбум төгрөг нь хот тохижилт руу ордог. Арчилгааны ажлын зардал нь бүх процетурын ажлууд, тэнд ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалин хөлс, бензин шатахуун гэх мэт бүх зүйлд зарцуулагдаж байгаа гэдгийг ойлгодоггүй. Хүн бүрийн хуулиар олгосон эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь хангаж, ийм орчныг тодорхой хэмжээгээр нэмэгдүүлэхийн тулд нийслэлийн нийт төсвийн нэг ч хүрэхгүй хувийг хотын ногоон байгууламжид зарцуулдаг. Энэ мөнгө нэмэгдэх ч ёстой. Хотын ногоон байгууламжийн бодлого хариуцсан хүний хувьд одоо байгаа нийтийн эзэмшлийн зөвхөн 98 га газрын арчилгааны тухай би ярьж байна. Тэгэхэд энэ 98 га газар нь нийтийн эзэмшлийн нийт талбайнхаа 27-хон хувь нь. Өөрөөр хэлбэл, бидний их гээд байгаа мөнгө 98 га-даа хүрэлцдэггүй. Хүрэлцэхгүй байгаа тэр мөнгийг системтэйгээр, үр ашигтай зарцуулахын тулд хотын Ерөнхий менежер, Захирагчийн ажлын албанаас системчлэн гараас гаргахаар ажиллаж байна. Хувь хүн дээр ярьвал 7.5 тэрбум гэдэг маш их мөнгө. Харин 98 га талбайд арчилгааны зардлаа хуваавал энэ хаана ч хүрэхгүй.
-Илүү ойлгомжтой болгох үүднээс 1 га талбайгаар тайлбарлахгүй юу?
-Зориулалтын программаар бодохоор ногоон байгууламжийн 1 га талбайн арчилгааны зардал 200-гаад сая төгрөг болж байгаа. Энэ мөнгөнд хүн хүч, техник тоног төхөөрөмж, арчилгааны бүх төрлийн зардал орж байгаа юм. 1 га гэдэг бол 10 мянган м.кв талбай. Ийм хэмжээний төсвийг энэ талбайд дөрөвдүгээр сарын 1-нээс арваннэгдүгээр сарын 1-нийг хүртэлх ургамал ургалтын хугацаанд зарцуулна гэж ойлгох хэрэгтэй.
-380 мянган төгрөгийг ямар тооцооллоор гаргаж ирсэн мөнгөн дүн бэ?
-Шүүмжлэлд ороод байгаа 380 мянган төгрөг бол хамгийн доод хэмжээ гэж ойлгож болно. Гүйцэтгэгч байгууллагууд энэ талаар хэлэхдээ энэ хэмжээний мөнгийг 10 жилийн өмнө тарьж байсан мөнгө гэдэг. 2007 онд нэг модыг 380 мянган төгрөгөөр тарьж байсан гэж хэлдэг юм. Тэгэхээр тухайн модны өртөг дээр тэр модыг ургуулахын тулд тэр жилд зарцуулагдаж байгаа мөнгийг зориулалтын программаар бодоод үзэхээр 1 га дахь болц гүйцсэн 500-600 ширхэг модонд 200 сая төгрөгөө хуваахаар ойролцоогоор нэг жилийн арчилгааны зардал нь 320 мянган төгрөг болж байна. Энэ мөнгө нь тухайн модны үнэ дээр төсөвт өртөг болж нэмэгдэнэ гэсэн үг. Гурван жил арчлахад ойролцоогоор сая орчим төгрөг болох нь. Ийм хэмжээний зардлаар аж ахуйн нэгжүүд арчилгаа хийх ёстой. Гэтэл энэ хүмүүс гурван жилийн хугацаанд 380 мянган төгрөгөөр ажил гүйцэтгэж байгаа юм.
-Тухайлбал, том модны стандарт үнэлгээ гэж бий юу?
-Одоо бид ногоон байгууламжийн ашиглалт, хамгаалалтын журмыг шинэчилж, төсөвт өртгийг оруулах гэж байна. Нийтийн эзэмшлийн ногоон байгууламжийн нэг модыг хөрөөдсөн, бусад байдлаар халдсан байвал навчит модыг 450 мянга, шилмүүст модыг 550 мянган төгрөгөөр үнэлдэг журам бий. Энэ журмаар жишээ нь, Хан-Уул дүүргийн “Нарлаг” СӨХ дураараа мод хөрөөдсөн асуудлаар бид цагдаагийн газарт эрүүгийн хэрэг үүсгүүлээд байна. Одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа журмаар бол тайрагдсан 50-иад мод тус бүрийг 450 мянган төгрөгөөр үнэлэхэд “Нарлаг” СӨХ тэр хэмжээний торгууль төлөхөөр байгаа. Тэгвэл өнөөдөр бид ногоон байгууламж дээр ашиглалт, хамгаалалтын журмаар нэг модны нийтийн эзэмшлийн талбайд ургасан жилээс нь хамаарч төсөвт өртгөөр нь үнэлэх гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ модыг анх тарихад жишээ нь 10 мянган төгрөг байсан бол нэг жилийн дараа 320 мянган төгрөгийн өртөг нь шингээд тухайн модны үнэ 330 мянга болох нь. Хоёр жилийн дараа 650 мянга болох гэх мэт үнэлгээтэй болно. Тэгэхээр гурван сая төгрөгийн үнэтэй хоосон газарт мод тариад тухайн модны үнэлэмж, өртөг нь нэмэгдэхэд дагаад тэр үл хөдлөхийн буюу газрын өртөг нь нэмэгдэж байдаг юм. Манайхаас бусад улс оронд жишээ нь хоосон газар нь нэг өртөгтэй, хоёр модтой бол хоёр дахин илүү үнэтэй. Ийм учиртай юм. Манайх болохоор төсөвт өртөг гэдгээ мэдэхгүйгээс идэж, уулаа гэсэн байдлаар л хараад байна.
-Арчилгааны гол зүйл бол усалгаа. Нэг модыг услахад ойролцоогоор хэчнээн төгрөгийн ус зарцуулдаг бол?
-Өнөөдөр аж ахуйн нэгж том модны нэг удаагийн усалгааг 1600 төгрөгөөр хийж байгаа. Нэг модны усалгаанд заавал гурван хүн явдаг. Тэгэхээр энэ мөнгөнд шатахуун, усалгаа хийж байгаа хүмүүсийн цалин, ус гэх мэт зардлууд багтана. Усалгаа жигдэрсэн үед нэг том модыг услахад ойролцоогоор 100 литр ус ордог. Суулгалтын дараа бол 700 литр хүртэл ус ордог. Тэгэхээр бид үндэслэлгүйгээр зохиогоод тэр 380 мянга гэдэг үнийг гаргаж ирээгүй.
-Уулнаас самар түүсэн хүн багагүй хэмжээний хариуцлага тооцдог. Харин ойн сангаас ингэж олон мод шилжүүлж авчирч суулгах нь зөв үү гэдэг талаар хүмүүс бас их ярьж байна. Энэ талаар?
-Хэрэв уулнаас мод авахдаа хууль бусаар мод авсан байх юм бол барилгын тулгуур модыг, зулзган моддыг ихээр хяргаад байдаг, хулгайн мод бэлтгэлийн талаас нь харвал бид бүгд 6-8 жилийн ялтай. Гэтэл яагаад мод зөөж авчраад тариад байхад хэн ч хариуцлага ярихгүй байгаа юм бэ гэвэл Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам зөвшөөрлийг нь өгдөг, орон нутаг нь ойн сан бүхий газраас жилд хэчнээн хэмжээний ой сийрүүлэх, арчилгааны огтлол хийх зэргийг тооцдог, төлөвлөдөг учраас тэр. Ой гэдэг бол байгалийн нөхөн сэргээгддэг баялаг. Нэг хүнд ногдох ойн сангийнхаа хэмжээгээрээ Монгол дэлхийд нэгт ордог. Өргөн уудам газар нутагтай манай орны хувьд 8.1 хувь гэдэг бол маш бага хэмжээ юм. Үүнийг зөв ашиглаад явах юм бол энэ нь эдийн засгийн хувьд маш том дэмжлэг болно. Байгаль дээр өвчилсөн, хэт их шигүүжсэн ойгоос аваад ашиглаасай, нэг ч гэсэн айл банз дүнзээр нь гэр орноо ч гэсэн босгоосой гэдэг байдлаар ойн аж ахуйн мэргэжлийн хүмүүс эдийн засгийн нүдээр хардаг юм. Монголчуудын хувьд энэ баялагаа зүй зохистой ашиглах л хэрэгтэй. Сэлэнгэ аймаг жишээ нь 2018 онд дангаараа 928 мянган га газарт арчилгаа, цэвэрлэгээний огтлол хийх гэж байна. Өнгөрсөн 2017 онд Монголд 33 мянган га газрын ой шатсан. Ийм том юмны тухай огт ярьдаггүй. Ойлголт байхгүй, зөвхөн сенсаци хөөгөөд байна. Гэтэл өнөөдрийн бидний тарьсан 4081 ширхэг мод гэдэг бол 1 га-д 500-600 ширхэг мод гэж үзвэл энэ бол 8 га ойн л мод юм. Тэгэхээр энэ нь 928 мянган га ойн хэдэн хувь нь вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Нэг хувьд ч хүрэхгүй. Байгалийн энэ баялагийг бид хууль бусаар аваагүй.
-Ойгоос мод авах нөхцөл бүхий зөвшөөрөгдсөн газрууд байдаг байх. Ямар газруудаас мод авч болох вэ?
-Тодорхой хэмжээгээр авч болох нөхцөл гэж бий. Ойгоос түймрийн хар зурвас, уул уурхайн эдэлбэр газарт орсон, өндөр хүчдэлийн шугам доорх зэрэг тодорхой хэмжээгээр авч болох вариантуудаас нь, таримал ойг сийрэгжүүлэх журмаар авч болно гэсэн зөвшөөрөлтэй. 4 метрээс дээш өндөртэй модыг хотын ногоон байгууламжид шилжүүлнэ. Энэ бол ойгоос олох нэгдүгээр зэргийн тарьц гэсэн яамнаас гаргасан стандарт байна. Энэ бүхнийг ойн тухай хуулиар нь, ашиглалт хамгаалалтын журмаар, эсвэл мод шилжүүлж авах стандартын дагуу хийж байгаа. Хэрэв иргэд энэ асуудлыг зөв талаас нь шүүмжилж, санал санаачлага гаргаж байвал бид тодорхой хэмжээгээр өөрсдийн ажилдаа тусгах чиглэлээр ажиллана шүү дээ.
-Ер нь нийслэлд мод шилжүүлэн суулгах ажил хэзээнээс эхтэй байдаг юм бэ?
-1960,70-аад онд л хотыг, тухайн үедээ төв суурин газрыг ногооруулах, цэцэрлэгжүүлэх чиглэлээр Улаанбаатар хотын орчмын ойгоос шинэс модыг шилжүүлж авчирж суулгаж байсан. Тухайлбал, паркын моднууд, Засгийн газрын ордны хойд талын шинэсүүд, Эрхүүгийн гудамжны, Олимпийн гудамжны шинэсүүд, Драмын театрын гэх мэт газруудын моддын нэгийг ч үржүүлгийн газраас авчирч байгаагүй. Түүх ярих юм бол нийслэлчүүд том модыг шилжүүлэн суулгах ажлыг 1950-иад оны үеэс эхлүүлсэн байдаг юм. Улаанбаатар хот 379 жилийн түүхтэй. Гэтэл тийм өндөр насжилттай, өндөр мод байна уу гээд ярихаар сонин дүр зураг гарч ирдэг. Сонирхуулахад, Монголбанкны урд талын хэдэн модыг анх Улаанбаатарт суулгасан гэдэг юм. Насны хувьд гэвэл 1924 оноос хойш гэхээр 100-гаад жил болох гэж байна.
-Яагаад ойгоос мод авдаг юм бэ. Мод үржүүлгийн газар өнөөдөр манайд цөөнгүй болсон биз дээ?
-Мод үржүүлгийн газраас ойжуулалтад тавигддаг стандартын шаардлагын мод, бут гаргадаг. Байгалийн түймэрт шатсан гэх мэтээр нөхөн сэргээлтээр хийх гэж байгаа газарт ойжуулалт хийхдээ 20-30 см өндөртэй, 2-3 настай тарьцыг ойжуулалтад ашиглаж болно. Үүнийг стандарт гэж үздэг. Хотын ногоон байгууламжид шилмүүст мод, навчит мод тийм өндөртэй байна гэсэн яг тогтсон стандарт байхгүй. Тэгэхээр ойн аж ахуйн, байгалийн жамаар нь ургуулах гэж байгаа нь тусдаа, харин хотын орчинд мод тарих стандарт арай өндөр түвшинд яригдах ёстой. Гэхдээ өнөөдөр хотын ногоон байгууламж, ойжуулалтыг заагласан стандарт алга. Ер нь бүх мод үржүүлгийн газрууд тухайн модыг 2-3 жил л үржүүлдэг. Тэгэхээр 2-3 жил үржүүлсэн ямар ч мод буюу нэгдүгээр зэргийн тарьц нь 1.20-1.50 метрийн өндөртэй л байгаа. Ийм л модыг хотын ногоон байгууламжид гаргаж байна. Жишээ нь, хятадын ногоон байгууламжийн стандарт нь 2.20 метр, диаметр нь 0.5 см гэсэн хоёрхон стандартаар зааглагдаад гарч ирж, хотынхоо өнгө үзэмжийг нэмж харагддаг байна. Харин манай мод үржүүлгийн газраас тийм хэмжээний тарьц гарч ирэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, үрээр тарьсан модоо бойжуулгын талбайгаар дамжуулаад, энэ талбайгаас хотын ногоон байгууламжид гаргахдаа ямар нэгэн хэлбэрт оруулж засаад гаргах ёстой. Гэтэл манайд ийм ажил хийгдэхгүй, аж ахуйн нэгжүүдэд тийм хэмжээний тарьц байдаггүй. Тиймээс хот өөрөө стандартын шаардлагаа л тавьчих ёстой юм. Ямар ямар мод тарих, тэдгээр нь агаарыг ямар хэмжээнд цэвэрлэдэг вэ зэргийг ботаникийн цэцэрлэгээс гаргаад өгчихсөн байгаа. Жагсаалт бий. Одоо Улаанбаатар хотын орчин нөхцөлд ургуулах боломжтой моддын жагсаалттай холбоотойгоор бут, мод, сөөг юм уу гэдгээс нь шалтгаалаад стандарт гаргана. Хотын ногоон байгууламжид хийгдэх стандартын тавигдах шаардлага зэргийг шинжлэх ухааны бодлогын хувьд акцент өгөх шаардлага байна. Иргэдийн хувьд дэндүү туйлшрамтгай, шинжлэх ухааны мэдлэггүй, нарийн болон элементарны суурь ойлголтгүй байна. Бид жил болгон ногоон байгууламжийнхаа төсвийг нэмээд, ногоон байгууламжаа хөгжүүлмээр байна. Ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгагдсан 20 гаруй цэцэрлэгт хүрээлэнг хиймээр л байна шүү дээ.
-Манайх бусад хоттой харьцуулахад ногоон байгууламж ямар түвшинд явж байгаа вэ. Энэ салбар, чиглэлийн боловсон хүчин хэр хангалттай байна вэ?
-Хотын ногоон байгууламж 1990-ээд оноос хойш 2012 он хүртэл төсөвгүй байлаа. Одоо уналтад орсон энэ асуудал жоохон өндийх гээд л, сэргэлтийн үедээ явж байна. Энэ байдлыг хүн болгон шүүмжлэх гээд байх юм. Бид яг энэ салбарын эрдэмтэдтэй уулзаад, янз бүрийн байдлаар хамтарч ажиллах гэхээр юу ч гарч ирэхгүй байна. Бид тойм яриад л байдаг. Гэтэл ногоон байгууламж гэдгийг дотор нь ороод эд эрхтнээр нь барьж авах хэрэгтэй байгаа юм. Бүр нарийн деталиар нь авч үзэх ёстой. Гадаадын улс орнууд ийм судалгаатай байдаг юм. Манайд бол хортны хүн гэхэд 2-3 хүн л зэрэг хамгаалсан байдаг. Том модны шилжүүлэн суулгах чиглэлээр гэхэд дагнасан хүн байдаггүй. Би гэхэд энэ салбарын 65 дахь эрдэмтэн. Миний өмнөх 64 хүн дотроос талаас илүү нь бурхан болсон байна. Мэддэг хүн нь олширчихсон. Дандаа хоосон мэдэмхийрэгчид. Яг барьж аваад суурь судалгаатай бүх юмаа хийе гэхээр эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд ч өнөөдөр тэгж ажиллаж чадахгүй байна шдээ. Яамнаас өгсөн тодорхой хэмжээний төсвийн хүрээнд л судалгааны ажил хийнэ. Гэтэл яг Улаанбатаарт тулгамдаад байгаа асуудлыг шийдвэрлэх түвшинд түлхүүр судалгаа хийх хэрэгтэй байна. Түлхүүр судалгаа хийгээд гаргаад ир. Бид нар мөнгийг нь өгье, хамтарч ажиллая, болно. Гэтэл “манай байгууллагаас ийм ийм чиглэлээр ингэж төсөв хэрэгжүүлж байгаа учраас та нартай хамтарч ажиллах боломжгүй байна.” гэсэн тайлбар хийдэг. Энэ салбар ийм л байдалтай байгаа.
-Судалгаанаас бусад зориулалтаар мод импортлохыг хориглодог. Гэтэл хятадаас мод оруулж ирж байна гэх мэдээллүүд бий. Энэ тал дээр танайх ямар байр суурьтай байна вэ. Өвчтэй мод орж ирж байгаа юм биш биз гэсэн хардлага байна л даа?
-Тэгэхээр бүх юмыг нийслэл, захирагчийн ажлын алба хийхгүй шүү дээ. Хятадаас мод оруулж ирээд байна, хятад мод нийтийн эзэмшилд тариад байна гэдэг. Бид нар тариулахгүй байх байр суурьтай. Тэр хил гааль дээр орж ирж байгаа асуудлыг хотын ногоон байгууламж хариуцаж байгаа би хийх юм уу? Зам зуур цагдаа нь зогсоогоод хурааж, мэргэжлийн хяналт нь хянаж, шалгах ажлыг би хийх юм уу? Энд авчраад элдэв нүх сүвээрээ дарга цэрэгт нь шахаад байгаа бизнесийг би хориглох юм уу? Хаанаа хянаж, шалгах ёстой юм бэ? Бүх юм гааль дээрээ нотлогдож байх ёстой. Ихэнх нь хулгайгаар орж ирсэн байдаг. Хэн Монгол Улсын хилээр хэдэн зуун мянган мод яаж хулгайгаар орж ирж байгаа нь ойлгомжгүй. Монгол Улс шүүрэн шанага шиг болчихсон харагдаад байгаа байхгүй юу. Тэр бүх юмны хариуцлагыг нийслэл хот юм уу, эсвэл энд ажиллаж байгаа хэн нэгэн мэргэжилтэн үүрэхгүй. Ногоон байгууламж гэдэг эцсийн дүндээ маш олон салбарын зангилаа болж байдаг. Хамгийн сүүлд нь барилга барьж дууслаа, газрыг нь түрлээ, зам барьлаа, цементэллээ, шугам сүлжээ явлаа, эцэст нь ногоон байгууламж л хийгддэг. Энэ салбар тийм хойно эрэмбэлэгдчихсэн, хөрөнгө мөнгийг нь тодорхой хэмжээнд нэмэгдүүлэх гээд, энэ салбарт мэргэжлийн хүмүүс орж ирээд, арай өөр түвшинд ажиллах гэхээр бүгд л шүүмжлээд байх юм. Уг нь жинхэнэ дэмжээд явбал энэ салбарыг тодорхой хэмжээнд урагшлуулах боломжтой. Хийгдэж байгаа зүйлийг хэл ам хийж байгаад болиулчих юм бол дараа жил нь энэ олон усалгаа, арчилгааны мөнгийг хэн өгөх юм бэ?
-Ингэж хардахын учрыг модны амьдрах чадвартай холбон тайлбарлаж болох юм. Жишээ нь зүүн дөрвөн зам дагуух нарс зэгэл саарал өнгөтэй болсон байгаа. Энэ мод амьдрах чадвараа алдаад, өнгө зүс нь тэгтлээ гундаад байгаа юм биш үү. Ургах найдвар байна уу гэдэгт хүмүүс эргэлздэг. Энэ талаар тайлбар өгөхгүй юу?
-Хотын ногоон байгууламж гэдэг хотын тоос тортог, утаа униар, бохирдлыг өөртөө шингээж аваад хүчилтөрөгч ялгаруулах зориулалттай. Уг нь авто замын усалгаа яваад, ногоон байгууламжийн усалгаа явдаг. Энэ их хөл хөдөлгөөнөөр тоос шороо босч л байгаа. Тэр тоос шороо л тэнд очиж наалдаад сав саарал болж байгаа юм. Ер нь тавдугаар сар гараад гадаргын ус бүлээсээд орчны температур буугаад эхлэхээр модоо шүршинэ, угаана. Угаах үед тэндээс гарч байгаа бохирдлыг хараад үзээрэй. Тэр бүхэн бидний ам хамар луу орох байсан гэсэн үг. Тэгэхээр ногоон байгууламж хэрэгтэй юу, үгүй юу, хотын үзэмжийг гутаагаад байна уу гэдэгт дүгнэлт хийгээрэй.
-Гурван жилийн хугацаанд хариуцаж байгаа компанийн моддыг нийслэл хүлээж авах үед ямар нэг байдлаар амьдрах чадваргүй болсон, эсвэл эрсдэлтэй болсон мод байвал яах вэ. Хүлээж авах уу. Ер нь ямар хариуцлага хүлээлгэх вэ?
-Бид хүлээж авах үед ургаагүй мод байвал тэр моддын тоогоор нөхөн тарилт хийлгээд явна. Тэгж байж 100 хувийн ургалттай мод хүлээж авна. Энэ тухай гэрээн дээр маш тодорхой заасан байгаа. Ингэхдээ 100 хувь арчилгааны ажлаа хийгээд явахгүй ч гэсэн тухайн нөхөж тарьсан модныхоо арчилгааг хийнэ.
-Ойн хөрс, хотын хөрснөөс ялгаатай болохоор зарим мод амьдрах чадвараа алдана гэсэн ойлголт бий юу?
-Тухайн орчин нөхцөлд ургадаг ургамал л тэр орчиндоо ургах магадлал хамгийн өндөр. Улаанбаатар хотын орчны эргэн тойронд ямар мод ургадаг вэ? Нарс, гацуур, хуш, хус, бургас гээд бүгд л байна. Говьд бол сухай, тоорой, загд гэх мэт тэр орчинд ургадаг ургамал тэндээ хамгийн тэсвэртэй, хамгийн ургах боломжтой. Судалгаагаар Монгол орны уртрагийн хувьд 400 км, өргөрөгийн 100 км дотор тухайн мод, бутыг ургуулахад хамгийн өндөр ашигтай гэж үздэг.
-Яагаад нарсыг сонгодог юм бэ?
-Тухайн үед л гэрээгээ байгуулахдаа нарс суулгахаар тусгасан. Ойн сангаас хотын ногоон байгууламжид хамгийн түгээмэл ашиглах боломжтой нь нарс байгаа юм. Хуш, гацуур зэрэг нь дандаа уулын таг, цармандаа ургадаг. Тэрийг ихээр авах, эсвэл тарималаар ургуулаад сийрүүлэх шаардлагатай хэмжээнд ургуулсан ой байхгүй. Ер нь манайхны ойжуулалтын ажлын дийлэнх нь, бараг 99 гаруй хувь нь дан нарсаар хийгддэг. Нөөц нь байгаа учраас нарсыг сонгосон. Навчит модны хувьд өнгө үзэмж, цэцэглэлтийн хувьд гоё л доо. Шилмүүст модыг ч үнэт үйлдвэрийн мод гэдэг. Тэр талаасаа ч тэр, өнгө үзэмж, тоос тортогийг татах, аль ч талаасаа шилмүүст мод хамгийн тохиромжтой нь.
-2019 оны намар хүлээж авах модны ургалт ямар байгаа вэ?
-Том оврын шилмүүст модны арчилгааг агротехнологийн дагуу хийснээр 99.6 хувийн ургалттай байна. 11 мод эрсдэлтэй байгаа ч энэ нь үхсэн гэсэн үг биш юм.
-Ярилцсанд баярлалаа.