1924-1925 оны үед хооронд Зөвлөлтийн эрдэмтэн П.К.Козлов гэдэг хүнээр удирдуулсан Монгол, Төвдийн хайгуулын анги Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Ноён уулын булшнаас буга, сарлаг, барс хатгасан хатгамал ширдэг, баатруудын нэхмэл дүр бүхий хөрөг, ваар сав, амуу буудай, хаш чулуун чимэглэл, алтаар давтаж хийсэн эдлэлүүд болон нарс модоор зааж хийсэн булшны модон байгууламж гэх мэт Хөх Монголчуудын өндөр өвөг дээдэс Хүннүчүүдийн соёлд хамаарах асар тансаг эд өлгийн зүйлс олж илрүүлжээ. Тэрээр \”Орос улсад аваачин судалгаа шинжилгээ хийнэ, дараа нь эргүүлэн буцааж өгнө\” гэж хэлж авсан ч өдийг хүртэл бидэнд эргүүлэн буцааж өгөөгүй, одоо Оросын Эрмитажид хадгaлагдан үлджээ.
Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийн нутагт орших Буган чулуун хөшөөны цогцолбор нь одоогоор дэлхий дээр олдоод байгаа хамгийн том цогцолбор юм. Нийт 28 ширхэг буган чулуун хөшөө байх ба хамгийн том нь 6 тнн жинтэй..
Монгол цэргийн гутал.
Санамж: Үүнийг хүмүүс Монголоор бичсэн гэж андуураад байдаг болохоор оруулж байна. Үнэндээ Монгол хэл биш монгол бичгийг өөрчлөн зохиосон манж бичиг юм. Бүү циован \”BOO CIOWAN\” гэсэн бичигтэй болохоос \”бүү цад\” гэсэн үг биш. Харин бүү циован буюу \”Сангийн яам\” гэсэн үг аж.
ТҮШЭЭТ ХАН АЙМАГ
Ачит засгийн хошуу
Ахай засгийн хошуу
Баатар засгийн хошуу
Дархан засгийн хошуу
Дайчин засгийн хошуу
Далай засгийн хошуу
Жонон засгийн хошуу
Бишрэлт засгийн хошуу
Зоригт засгийн хошуу
Илдэн засгийн хошуу
Мэргэн засгийн хошуу
Сүжигт засгийн хошуу
Сэцэн засгийн хошуу
Түшээт засгийн хошуу
Түшээт ханы хошуу
Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчин отог
Үйзэн засгийн хошуу
Цогтой засгийн хошуу
Эетэй засгийн хошуу
Эрдэнэ дайчиг засгийн хошуу
Эрдэнэ засгийн хошуу
Ялгуун баатар засгийн хошуу
ХОВДЫН ХЯЗГААР
Үйзэн засгийн хошуу
Эрдэнэ засгийн хошуу
Мэргэн засгийн хошуу
Түшээ засгийн хошуу
Хурц засгийн хошуу
Эетэй засгийн хошуу
Жонон засгийн хошуу
Эрх засгийн хошуу
Баатар засгийн хошуу
Дайчин засгийн хошуу
Саруул засгийн хошуу
Дөрвөдийн Зоригт ханы хошуу
Ерөөлт засгийн хошуу
Сүжигт засгийн хошуу
Дөрвөдийн Далай ханы хошуу
Бишрэлт засгийн хошуу
Мянгад дайчин засгийн хошуу
Ховдын тариачин хошуу
Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Зүтгэлт засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Эетэй засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Зоригт засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Итгэмжит засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Ёст засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Саруул засгийн хошуу
Алтайн урианхайн Дархан засгийн хошуу
Торгууд тайжийн хошуу
Хошууд засгийн хошуу
Захчин бэйлийн хошуу
Захчин гүний хошуу
Торгууд бэйлийн хошуу
Торгууд вангийн хошуу
САЙН НОЁН ХАН АЙМАГ
Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн
хошууны ар ширхтэн отог
Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн
хошууны өвөр ширхтэн отог
Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
Итгэмжит засгийн хошуу
Мэргэн засгийн хошуу
Эрх засгийн хошуу
Саруул засгийн хошуу
Эетэй засгийн хошуу
Бишрэлт засгийн хошуу
Түшээт засгийн хошуу
Шива ширээт хутагтын шавь
Зая Бандида хутагтын шавь
Сэцэн засгийн хошуу
Далай засгийн хошуу
Баатар засгийн хошуу
Хамба хутаггын шавь
Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар
Хошууч засгийн хошуу
Нару ванчин хутагтын шавь
Наран хутагтын шавь
Жонон засгийн хошуу
Эрдэнэ засгийн хошуу
Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
Цогтой засгийн хошуу
Дархан засгийн хошуу
Дайчин засгийн хошуу
Сүжигт засгийн хошуу
Зоригт засгийн хошуу
Ачит засгийн хошуу
Сайн ноён ханы хошуу
Ахай засгийн хошуу
Үйзэн засгийн хошуу
ЗАСАГТ ХАН АЙМАГ
Ахай засгийн хошуу
Мэргэн засгийн хошуу
Далай засгийн хошуу
Жалханз хутагтын шавь
Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу
Ачит засгийн хошуу
Цогтой засгийн хошуу
Ялгуусан хутагтын шавь
Сэцэн засгийн хошуу
Баатар засгийн хошуу
Үйзэн засгийн хошуу
Эрдэнэ засгийн хошуу
Сүжигт засгийн хошуу
Дархан засгийн хошуу
Засагт хан хошуу
Дайчин засгийн хошуу
Бигэр номун ханы шавь
Илдэн засгийн хошуу
Ёст засгийн хошуу
Итгэмжит засгийн хошуу
Бишрэлт засгийн хошуу
Жонон засгийн хошуу
СЭЦЭН ХАН АЙМАГ
Ачит засгийн хошуу
Ахай засгийн хошуу
Баатар засгийн хошуу
Бишрэлт засгийн хошуу
Бишрэлт бэйлийн хошуу
Дархан засгийн хошуу
Дарьганга хошуу
Дайчин засгийн хошуу
Далай дархан засгийн хошуу
Далай засгийн хошуу
Егүзэр хутагтын шавь
Ёст засгийн хошуу
Жонон засгийн хошуу
Зоригт засгийн хошуу
Илдэн засгийн хошуу
Манлай засгийн хошуу
Онон голын шинэ буриад хошуу
Мэргэн засгийн хошуу
Саруул засгийн хошуу
Сүжигт засгийн хошуу
Сэргэлэн засгийн хошуу
Сэцэн ханы хошуу
Сэцэнэ засгийн хошуу
Үйзэн засгийн хошуу
Хурц засгийн хошуу
Хуучид засгийн хошуу
Хуучид засгийн хошуу
Эрдэнэ засгийн хошуу
Эрх засгийн хошуу
Эрхэмсэг засгийн хошуу
Ялгуусан хутагтын шавь
Их монголын эзэнт гүрэн
Дэлхийн түүхэн дэх хуурай газрын хамгийн том эзэнт гүрэн. Тухайн үеийн нээгдсэн газар нутгийн талыг буюу 33 сая хавтгай дөрвөлжин километр газар нутгийг эзэлсэн.
Харин дэлхийн түүхэнд Их Британийн эзэнт гүрний дараа 2-рт орох юм. Их Британи 33,7 сая хавтгай дөрвөлжин километр нутгийг буу зэвсэгийн хүчээр индианчууд, африк, австрали номхон далайн зэрлэг омогуудыг эзэлсэн.
Дэлхийн хамгийн хол харвасан харваач
Ленинградын эрмитаж музейд хадгалагдаж байгаа \”Чингисийн чулууны бичиг” хэмээн алдаршсан гэрэлт хөшөөг 1220 онд босгожээ. Сартуул улсыг эзлээд буцахдаа ноёдын хурилдай хийж, наадам зохиоход 335 алд буюу 600 гаруй метр газар харваж түрүүлсэн Есүнгэ мэргэнийг үүрд алдаршуулан уг хөшөөг босгожээ. Иймээс түүхэнд нэрээ алдаршуулсан Есүнгэ баатар бол хамгийн хол харвасан мэргэн хүн болно.
\”Өвгөн хуурч\” 1958 он.
Монгол улсын төрийн шагналт, ардын зураач Ү. Ядамсүрэнгийн бүтээл.
1224-1225 онд Чингис хаан зарлиг буулган Афганистанд нүүрэн талдаа \”Үнэн өлзийт ерөнхий өрлөг жанжин” нөгөө талдаа \”Туйлын дээд Чингис хаан” гэж араб үсгээр бичсэн мөнгөн зоос цутгуулж гүйлгээнд оруулсан байна. Чингис хаан улаан гахай жил буюу 1227 онд анх удаа цаасан мөнгийг хэвлэн гаргасан тухай Хятадын эрдэмтэн Фэн син вей, Японы эрдэмтэн Е.Кого (Дорнод Азийн мөнгөний диллоги бичиг 1938) нар батлан бичжээ.
Мөн Энэтхэгийн соёлын академийн ерөнхийлөгч, нэрт эрдэмтэн, доктор проффессор Локеш Чандра бичихдээ: \”Монгол нь эртний бичиг, соёлын их гүрэн байсны хувьд хөрш зэргэлдээ орнуудад мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлж байсныг түүх мартахгүй хэмээн дурсжээ.Тэрээр Монголчууд түүхэнд анх удаа цаасан мөнгө хэрэглэж эхэлсэн нь хүн төрөлхтний нийгэм эдийн засгийн харилцаанд үндсэн эргэлт гаргасан юм. Алт, мөнгө, адуу малыг цаасан мөнгөөр солино гэдэг тухайн үедээ гайхалтай хувьсгалт зүйл байлаа” гэжээ. Чингис хааны залгамжлагч хөвгүүд нь их хэргийг үргэлжлүүлж байсны дотор 1236 оны 1-р сараас эхлэн Өгөдэй хааны зарлигаар цаасан мөнгийг дахиж хэвлэн гаргажээ. Өгөөдэй хаан 1240 онд албаны цаасан мөнгө 76 мянган нэгжийг өр төлбөр төлөхөд хэрэглэж байсан мэдээ бий.
Чингис хааны алтан зоос. Узбекстан улсын Самарканд хотын орчмоос олдож байсан байна.
Үндэсний өв соёлын тоглоом наадгай
Дөрвөн бэрх орхиж аз хийморио шинжих,
Шагай харвах
Шагай таалцах
Шагай солилцох ёс
Шагай орхих
Хомборой
Монгол цэргийн хуягт морины толгойн хамгаалалт. 15-17-р зууны үед төмөр, шир, алт, зэс, даавуу зэрэг зүйлээр урласан эдлэл. /АНУ, Нью Иорк хотын үзмэрийн газарт хадгалагдаж байна./
ӨМӨЗО-ны Улаанхад хотын ойролцоох Түржи (Тугалжин) уулнаас олдсон Хятан гүнжийн оршуулгаас гарсан алтан бөгжүүд.
Хонин усны говиос олдсон эмээл. Хар мөнгөөр давтаж, алтаар шарж хийсэн эмээл. Голдоо нэг хувь чандманьтай, хос лууг дүрсэлжээ.
Эх дагина, Дондогдулам хатны улаан шүрэн оройтой тоорцог.
1911 оноос Монголын төрийн тамгыг дан Монгол үсэгтэй болгож, манж бичгийг халсан байна. Монголын эзэн хаан Живзүндамба хутагт нь хан төрийн тамга, шашны тэргүүний тамга гэсэн хоёр тамга барьж байв. Төрийн тамгыг \”Хар гарт\” Гомбо гэдэг хүн уран хашаар сийлж хийсэн бөгөөд Эх дагины тамгыг Сэцэн хан аймгийн дархан Барайшир ван ( Сосорбарам) урлажээ. Төрийн тамганаа Монголын эртний төрийн бэлгэдэл утгыг сэргээсэн болно.
Хархорин хотын Музейн Эртний Хархорум хотыг тухайн үеийн судлаачдын бичсэн тэмдэглэлээс үүдэн дүрсэлсэн загвар.
Ил хан улс бол иргэд өөр өөрийн ном бичгээр залбиран явдаг шашин шүтлэг чөлөөтэй улс оронд тооцогдоно. Үүний дотор гаж шашин, хуурамч сүсэгтэн байдгийг үгүйсгэхгүй. Харин Машиахын ном хэмээх Христос, тэнгэр тайгч Мөнх тэнгэрийн шашин хоёр бол хамгийн үнэн бөгөөд зөв шүтлэг бишрэл юм. Пап IV Николасээс Аргун ханд \” Чиний сайн эцэг чинь Христосын шашныг үнэн гэдэг байсан, чиний сайн эмээ чинь Исүст итгэгч хүн байсан тул чи Христосын шашныг шүтдэг иргэдийг ад бүү үзэгтүн” хэмээн удаа дараа захиа бичин элчин илгээн хэлүүлж Аргун ханыг бас Христосын шашинд ортугай хэмээн шаардсан байна. Пап IV Николасээс Христосын шашинд ор гэдгийг Аргун хан буруу гэхгүй. Чингис хааны ургуудыг багтаасан өөрийн Монголчууд бол их дур зоригийн үзэлтэй хүмүүс байдаг. Христосыг шүтсэн хүн ч байх ба ганц Мөнх тэнгэр мэд хэмээн үндэсний шашнаа шүтэж буй хүмүүс ч буй. Эдгээр Христосын шашин шүтэж байгаа иргэд нь Пап IV Николас мэт үнэн сэтгэлтэй ариун ард болох бөгөөд хамгийн гол нь Мөнх тэнгэрийн ба Христосын ном зарлигийн аль алийг нь үгүйсгэдэггүй бүгдийг мөрдөн дагадаг өвөрмөц онцлогтой сонин хүмүүс юм. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд Христосын шашинд орсон ч тэдний зүрх сэтгэлд нь Мөнх тэнгэр нь байдаг. Харин бусад иргэдийн хувьд Мөнх тэнгэрийг мартаж үгүйсгэн худал хулгайн явдлыг үлэмж их үйлдэж байна. Эдүгээ Пап чи биднийг Христосын шашныг шүтээгүй хэмээн муулан сэтгэж байгаа бололтой. Харамсалтай нь бид Христосын шашинд орох чин хүсэл алга. Ганц Мөнх тэнгэрт залбирах буюу зүгээр түүнийг сэтгэж байвч Христосыг шүтсэнээс илүү их ач тустай байх болно.
13-14 дүгээр зууны Монголын Их Хаадын Их хатдын богтого малгайн чимэг.
Дэлхийн түүхэн дэх хоёр дахь том эзэнт гүрэн.
Монголын эзэнт гүрний нутаг дэвсгэр 33 сая хавтгай дөрвөлжин км байв. Гэвч энэ тоонд Сибирийн хойд хэсгээс Хойд мөсөн далай хүртэлх нутаг дэвсгэрийн тооцоогүй болно. Их Британийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 33,2 сая хавтгай дөрвөлжин км гэж үздэг. Энэ тоонд хүн оршин суудаггүй Канадын хойд хэсэг, Австралийн уудам элсэн цөл, Африкын элсэн цөлүүдийг тооцсон болно. Мөн галт зэвсгийн хүчээр нум сум жадтай индиан, негр, аброгенчуудыг түрэмгийлсэн.
Алтай ятга.
Алтай ятганы эх хувь.
Уг олдворыг судлах, уламжлалыг сэргээх, урын сантай болгох, уг зэмсэгээр дагнан тоглодог ардын язгуур урлагийн хамтлаг байгуулах, дуу хуур, тууль магтаал дээр турших, тоглуулах зорилгоор Монголын Хөгжмийн Товчоо, ШУА, Археологийн Хүрээлэн, болон үндэсний хөгжмийн \”Эгшиглэн Магнай\” үйлдвэртэй хамтран ажиллаж байна.
Өмнөговь аймгийн Сэврэй сум. Салхитын хөндийн хадны зураг. МЭӨ 3-1 мянган жилийн тэртээх чулуун зэвсгийн үе.
Цогтын хадны бичээс. Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг. Монголчуудын бичиг дурсгалын үнэт өв.
15-17-р зууны Монгол эмээл. Эртний монгол эмээл хол газар явахад зохимжтой байжээ.
Хашаар урласан дэр. Монголын Их Юань гүрний үе.
Галдан Бошигт хааны эмээл. Говь Алтай аймгийн Музей.
13-14 р зууны үеийн \”Алтан эмээл\”. ӨМӨЗО-ын Хөх хотын музей.
13-р зууны үеийн эмээл, үйсэн хоромсого. МУ-ын ШУА-ын Археологийн хүрээлэнд бий.
Хүннүгийн үеийн эсгий ширмэл ширдэг. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Ноён уулын булшнаас олдсон олдворуудыг 1924-1925 онд П.К.Козлов судлах нэрээр авч яваад эргүүлэн өгөөгүй одоо ОХУ-ын \”Эрмитаж\”-д хадгалагдаж байна.
13-14-р зууны үеийн нум, сум. Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын нутгаас олдсон. Ховд аймгийн музей.
Дэлхийд цор ганц \”Есөн эрдэнийн ганжуур”-ыг 1819 онд 56 х 22см хэмжээтэй болгосон хар цаасан дээр алт, мөнгө, зэс, оюу, шүр, сувд, номин, тана, ган зэрэг есөн эрдэнээр бүтээсэн байна. Ганжуур нь бурхан багшийн номлосон аман айлдвар бөгөөд 108 боть их хөлгөн судар юм.
Хүннүгийн үеийн сүйх тэрэгний алтан чимэглэл. Домгийн амьтныг дүрсэлсэн.
Доктор, профессор Д.Эрдэнэбаатар ахлагчтай археологийн судалгааны баг Архангай аймгийн нутгаас олдсон археологийн олдвор. Соёлын өвийн төв сэргээн засварлаж байгаа юм байна.
Хүннүгийн Шаньюйгийн оройдоо Шонхор шувуутай, луу ороосон алтан титэм . НТӨ III – НТ II. (Өвөр Монголын Далан Хар уулнаас олдсон) . Өвөрмонголын Хөх хотын музейд бий.
Чингис хааны алтан зоос. 1221 он.
Чингис хааны жинхэнэ алтан зоос 2-3 янз бий.
\”Аугаа их хаадын хаан, Аугаа их Чингис хаан\” гэсэн бичигтэй.
Луу дан ганц Хятадын бэлгэдэл биш !
Луу хэмээх домгийн амьтны тухайд.
Луу бол ертөнцийн дөрвөн хүчтэний нэг. Одоо дэлхий нийтээр хятадынх гэж ойлгодог болсноос биш уул шугамандаа нүүдэлчдээс гаралтай ойлголт юм. Хүннүгийн нийслэл \”Луут хот\” нь одоогийн Орхоны хөндийд байжээ. Хүннүгийн Шаньюйгийн титэм мөн Луу ороосон, бүсний арал нь луун чимэглэлтэй байв. Мөн Хубилай хааны үед цэргийн хувцас, дуулга \”Хөх луу\”-ны дүрслэл агуулсан байдаг.
12 жил амьтантай цаг тоолол Хүннүгийн үед үүсчээ. 12 жил амьтантай цаг тоолол нь жилийн дөрвөн улиралтай нүүдэлчин амьдралд зохицсон тоолол бөгөөд Хүннү улс өмнөд, хойд болон хуваагдахад өмнөд Хүннү нангиадын бүрэлдэхүүнд оржээ. Улмаар Хүннүгийн аймгаас 12 жилтэй цаг тооны литийг авч ашигласан тухай нангиадын эртний сурвалж бичигт үлджээ. Хожим хятадууд 12 жилээс Лууг бэлгэдэлт амьтан болгон сонгохдоо өөрсдийн улаан өнгөөр дүрсэлдэг болсон байна. Хубилай хааны цэргийн хувцас хөх луутай байдаг. Мөн лууны хумсны тоо Монгол луу, Хятад луу ялгаатай ажээ. Дундговь болон Увс аймгийн нутгаас нисдэг үлэг гүрвэлийн яс олдсон нь эрт цагт амьдарч байсан үлэг гүрвэлийг монголчууд \”Луу \”гэж нэрлэдэг байсан гэх таамаглал байдаг.
Мөн Үлэг гүрвэл гэхээр хэвлээр явагч мэтээр нэрлэсэн нь буруу ойлголт ажээ. Үлэг гүрвэл гэж балар цагийн амьтад нь дан ганц мөлхөгч гэхээсээ илүүтэй нисдэг, усанд гарамгай сэлдэг амьтад байсан. /Билгүүн номч Б.Ринчений хүү доктор,археологич Р. Барсболд /
Чулуунд Mонгол үсгээр сийлсэн одон орны зураг.
16-р зууны үе. Монголын үндэсний номын сан
Үнсэн самбар, хулсан үзэг
Монголчуудын дунд нилээд өргөн хэрэглэгдэж байсан эртний уламжлалт бичгийн хэрэгслийн нэг нь үнсэн самбар, хулсан үзэг юм. Үнсэн самбарыг тэгш харуулдан зассан модоор хийж, гадаргууг нь тослон аргалын үнсээр өнгөлж бичиг бичихэд бэлэн болгоно. Энэ самбар дээрээ үзүүрлэсэн хулс модоор бичдэг байна. Бичсэн бичигээ дахин үнсээр арчихад үсэг нь арилж, дахин шинээр бичихэд бэлэн болдог байна. Энэхүү үнсэн самбар, хулсан үзгийг анх бичиг үсэг сурч буй хүүхдүүдэд бичиг заахад хэрэглэж байсан бөгөөд нэгээс эхлэн хэдэн ч хуудастайгаар мөн авч явахад тохиромжтойгоор том жижиг янз янз хийдэг байна.
Монгол гэр ЮНЕСКО-д соёлын өвөөр бүртгэгдсэн байна. Азербайжан улсын нийслэл Баку хотноо Соёлын биет бус өвийг хамгаалах ЮНЕСКО-гийн Засгийн газар хоорондын хорооны ээлжит 8 дугаар хуралдаанаар бүртгэгдлээ.
Сийлбэртэй хорол тооно.
Хүн гүрний Шаньюйгийн торгон дээрх хөрөг. Ноён уулын булшнаас олдсон. Одоо Эрмитажид бий.
Нум сумны холбогдолтой нэр томъёо
Нум – сум тавих нум хөвч хоёроос бүтсэн хэрэгсэл;
Хоромсого – нумны гэр;
Саадаг – сум хийн үүрч явах сав;
Сум – үүсгэр, булцуу хоёроос бүрдсэн бай онох шулуун хэсэг;
Бариул – нумны гол хэсэг;
Шар хамар – бариулны эвэрний хоёр талын залгаас хэсэг;
Элэг – нумны матагдах өвөр талд, балчинд наасан эвэр, тууран хэсэг; Элэг нь нумын харимхай чанарыг нэмэгдүүлдэг;
Үүсгэр – нумын үүсгэрийг хатуу, харимхай чанартай мод, хулсаар хийнэ. Үүсгэр нь тагнай; балчин, мөр болон бариулын хэсгээс бүрдэнэ;
Товх – хөвч тохон гардаг дугуй яс;
Хайгуул – товчны гадна талд байгаа чагталсан яс;
Гичэр – нумын үүсгэрийн хоёр захын балчинд үмхүүлэн хадсан хөвч тогтоох зориулалт бүхий хэсэг;
Онь – нумын гичрийн хөвч тогтоох ац;
Самсай – гичрийн арын төвгөр хэсэг;
Хөвч – нумны хоёр үзүүрийг холбодог сунадаггүй хонины өлөн буюу нийтгэмэл мяндас;
Зэв – байлдааны сумны үзүүрийн онох хэсэг; Булцуу – спорт сумны үзүүрийн буга, хандгайн эврээр хийсэн онох хэсэг;
Үүсгэр – сумны булцуунаас хойших нарс, улиас модоор хийсэн хэсэг;
Хатьгэр – булцуу талаасаа дөрөвний нэг орчмыг хэлнэ;
Амгай – хөвчний хоёр үзүүрийн гогцоотой хэсэг
Хүннүгийн үеийн соёлын дурсгал.
Архангай аймгийн Өндөр Улаан сумын нутаг \”Гол мод\”-ны булшнаас олдсон.
Монголын төлөөх зүрх бүхэнд
Дэлхийн хамгийн том Жанрайсаг бурхан
Дорнод аймгийн Халхгол суманд байдаг байна. Гадуур том хүрээ нь 220 х 97 метр, түүний дотор талд 165 х 110 сантиметр хэмжээтэй 20 ланз үсгийг хэвтээ байдлаар шигтгэж, бага хүрээн дотор 200 х 110 сантиметр хэмжээтэй 12 ширхэг суварга, \”Их Бурхант\”-ыг тойруулан 20 гаруй жижиг бурханг бүтээсэн нь хосгүй нандин дурсгал болсон юм.
Монгол шагайн харваа ЮНЕСКО-д бүртгэгдлээ.
Франц Улсын нийслэл Парис хотноо 2014 оны 11 дүгээр сарын 24-28-ны өдрүүдэд болсон НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага (ЮНЕСКО)-ын Соёлын биет бус өвийн конвенцийн Засгийн газар хоорондын хорооны 9 дүгээр хурлаар Монгол улсаас нэр дэвшүүлсэн Шагайн харвааг \”Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн төлөөллийн жагсаалт”-д бүртгэн авлаа.
Монгол ширэн цүнх (Хавтага) 13-14 -р зууны үеийн, 18х21.5 см хэмжээтэй ширэн цүнх.
Бүсний алтан арал.
Дорнод Туркестаны Карашараас олджээ.
МЭ III- р зуун. Гунну буюу Атиллагийн Хүннүчүүдийн дурсгал.
Чадварлаг дархчуултай байжээ.
Монгол цэрэг.
Чингис хааны ач хүү Бат хааны үеийн дурсгал.
Францын Луврын музейд бий.
Гянт болдоор улласан эртний нүүдэлчдийн гутал.
Вольфрам буюу гянт болд нь +3422 цельсийн хэмд хайлдаг. Нүүдэлчдийн төмөрлөг боловсруулах арга ийм өндөр хөгжсөн байжээ. Энэ олдвор Хятадын Шинэ хязгаараас олджээ.
Монгол улсын тусгаар тогтнолын баталгаа болсон зоосон мөнгө.
1925 онд гүйлгээнд гарсан монгол бичигтэй зоосон мөнгөнүүд.
Ботго авахуулах зан үйл – \”Юнеско\”-ийн биет бус өвд бүртгэгдлээ.
Монголын Хятан улсын үеийн алтан хүн.
Хятан буюу Ляо(Төмөр) улс нь 907-1125 он хүртэл оршин тогтнож байсан монгол нүүдэлчдийн байгуулсан төрт улс болно. Ляо улсын бүрэлдэхүүнд байсан Зөрчидүүд бослого гарган Хятан улсыг мөхөөхөд, хятанчуудын нэг хэсэг нь баруун зүг нүүдэллэн \”Хар Хятан\” буюу Баруун Ляо улсыг байгуулжээ. Энэхүү алтан хүн Өвөр монголд хадгалагдаж байна.
Хар Бухын Балгас.
Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутаг, Хар бух голын хөндийд оршдог. Монголын Хятан/ Кидан/ улсын үеийн балгас юм.
\”1221 оны Цагаагчин могой жил Чингис хааны их цэрэг алдарт торгоны замын түшиц нутаг, Амударья, Сырдарья мөрний сав газар дахь Хорезмын султант улсыг буулган авахдаа хэрэглэж байсан байлдааны сумны зэв.\”
4000 жилийн настай, ясаар хийсэн хүзүүний зүүлт. Завхан аймгийн Баянтэс сумын нутгаас олджээ.
\”Бэрс\” хэмээх домгийн амьтны дүрс бүхий алтан хөөмөл.
Эдүгээгээс 2000 гаруй жилийн өмнөх Хүннүгийн үеийн дурсгал.
2011 онд Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутагт, \”Гол мод-2\”-ны хэмээх энэхүү хаад, язгууртнуудын оршуулгыг Улаанбаатар их сургуулийн археологийн тэнхимийн доктор, профессор Д.Эрдэнэбаатар тэргүүтэй судлаачид нээн илрүүлсэн юм.
Хүннүгийн үеийн хөрөө.
Монгол нутгаас олдсон хамгийн эртний мужааны багаж.
Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутгаас олджээ.
Мэдээллийн эх сурвалж Археологийн судалгааны төв
Хүн гүрний үеийн \”Гуа Дов\” хэмээх хэрмийн өнгөлгөөний сацармал хээтэй тоосго. Эдүгээ цагийн Төв аймгийн Баянжаргалан сумын нутаг, Хэрлэн голын зүүн хөвөө, Цагаан арлын орчим байсан Хүн гүрний хот. Эх сурвалж Археологийн судалгааны төв
Хүн гүрний үеийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом.
Бидний өвөг дээдэс 2000 жилийн өмнө хөлөгт тоглоомоор тоглодог байжээ. Магадгүй эртний бэлгэдлийг бодхул \”Буга\” гэж өдгөө нэрлэдэг хөлөгт тоглоомын уламжлал Хүн гүрний үеэс эхтэй байж мэднэ.
1924 онд Төв аймгийн Батсүмбэр сумын нутаг, Ноён уулын язгууртны булшнаас олдсон дээл. Хоёр дээл олдсон нь одоо ОХУ-ын Эрмитажд буй.
Түрэгийн үеийн хадан оршуулгаас олдсон гутал. Үнэхээр загвар хийц сайтай байжээ. Хөх Түрэг улс (555-745) оны хооронд оршин тогтнож байсан гэж бодхул 1450 орчим жилийн настай эд. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сум.
Алтан луу
Төв аймгийн Батсүмбэр сумын нутаг, Ноён уулын булшны олдвор.
ОХУ-ын Эрмитажийн музейд бий.
Монгол хатдын богтог малгай. ОХУ-ын Эрмитажийн музей.
Зүү ороож оёсон монгол гутал.
Гучин нэгэн ялтаст Монгол дуулга.
Төвөд улсаас олджээ.
Бярга.
Ном судрын эхлэлд тавьдаг тэмдэг. Бүлэг, догол мөрийн ч эхэнд тавих нь бий. Бярга нь төвөд үг. Харин монголоор \”Эхчим\” гэнэ.
Мажарын монголч эрдэмтэн Кара Дьердъ\”Нүүдэлчин монголчуудын ном\” оос.
Эмийн манхаг.
Эмийн манхагт төрөл бүрийн эмийн ургамал бүхий арьсан уут, тунгийн халбага, хануур төөнүүрийн зүү, хутга байдаг ажээ.
Монголчууд оточийг 8 наснаас нь эхлэн 20 жил сургаж, шалгалт авсны хойно хүн эмчлэх эрх олгодог байжээ.
Монголын Их Юань улсын үеийн цэргийн дуулга
Энэ дуулга нь 4 хумстай лууны дүрслэлтэй.
Эдүгээ Японы Фукуока хотын музейд буй.
Үйчүүр
Үйчүүр тоглоомыг хатуу цаасан зурах эсвэл модонд сийлдэг. Модонд сийлбэртэй нь эдэлгээ удаантай байдаг. Баян-Өлгий, Увс аймгийн музейд сийлбэртэй үйчүүр байдаг.
Үйчүүрт нийт Арслан, Бар, Ирвэс, нохой, үнэг, буга, хүдэр, бялзуухай зэрэг 134 ширхэг мод, 512 лангийн үнэлгээтэй амьтад байдаг.
Монголын нутаг болгонд үйчүүрийг өөр өөрөөр нэрлэж, үйчүүрт дүрслэх амьтад ч өөр байх нь бий. Хүн хар гөрөөс гэх мэт ч дүрслэлтэй үйчүүр ч байдаг.
Энэ тоглоомын үндсэн ач холбогдол нь цээжээр тоо бодуулах юм. Хэдэн ч хүн тоглож болдог. Тоглогчдын хамгийн отгоноос эхлэн 4 ширхэг шоо хаяна. Шоо нь улаан, хар нүдтэй. Одоо хэрэглэдэг шоотой ижил боловч улаан хар нүдний өнгө зөрүүтэй. Буусан улаан, хар нүдний нийлбэрээс хамааран лангаар үнэлэгдэх амьтдаас авна. Зарим нь буцааж өгөх буюу торгуулах, шооны нийлбэрт нь таацах амьтан байхгүй бол өнжих зэрэг тохиолдол гардаг. Хөвсгөл нутагт шооны нүдний нийлбэр үнэг, нохой буувал торгуультай. Өмнө цуглуулсан амьтдаасаа буцаан тавьдаг.
Амьтад тус бүр үнэлгээтэй учир бүх амьтад дуусахад хамгийн их лан цуглуулсан хүн хождог.
Арслан хамгийн том мод. Арслан авсан хүн хожигдвол \”хамуурлаа\” гээд гурван жил авдартаа хадгалдаг уламжлалтай. Зуны цагт тоглуулдаггүй байв.
Хүүхдээ тоглоомоор хүмүүжүүлэх монгол ухаан ийм байлаа.