XX зууны эхэн үеийн монголын дүрслэх урлагийн түүх Балдуугийн Шаравтай шууд холбоотой юм. Шаравын зурсан богд Жавзандамба хутагт, Эх дагинын хөрөг, ихэс дээдэс, хутагт хувилгаадын зураг сайнаар хадгалагдан үлдэж хоцорчээ. Тэрээр богд хаан, эх дагинын зургийг жижгэвтэр гэрэл зургаас харан томруулж, дараа нь өөрийн багш ламын зургийг зурсан нь түүнийг олонд нэртэй болгожээ. Үүнээс гадна Богдын хүрээ, Гандантэгчинлэн хийд, Маймаа хот, Богдын Шаравпилжээлин орд, Манзшир хутагтын хийд, Их Хүрээний цам, Майдар эргэх байдал, монголчуудын ахуй амьдралыг харуулсан олон зураг бүтээжээ. Ингэхдээ богдын зааны уяа, хэвтэртээ байгаа нохой гээд жижиг зүйлийг ч орхилгүй нэгд, нэгэнгүй нарийн сайнаар дүрслэн гаргасан нь их сонин. Эдгээрийн заримыг нь Сангай аймгийн Жүгдэр, Сампил зэрэг бурханч лам нартай хамтран бүтээсэн гэдэг. Түүний “Үрс гаргаж байгаа нь”, “Монголын нэг өдөр” зурагт амьдралын үнэн бодит байдлыг харуулахыг гол болгож, буруу гажуу явдлыг элэглэн шоолсон, хошин шог өнгө аясыг хөндсөн нь гайхалтай болжээ. Тиймээс түүний зурсан зургуудыг хүмүүс үзэн, сонин марзан зүйл зурсан байна хэмээцгээн Шарав зураачид “марзан Шар” гэх нэр өгсөн нь олонд түгэж алдаршжээ. Бас өөр нэг хууч яриагаар богд Жавзандамба нэгэн удаа дархан Лувсан, зураач Шарав хоёрыг өргөөндөө урьж, та хоёр сонин гоё юм нэг, нэгийг хийж ир гэж зарлиг буулгасан байна. Хэд хоногийн дараа дархан Лувсан давхиж яваа туулайг арвайгаар сийлж, цох хорхойн нуруун дээр тавьжээ. Харин Шарав ” Монголын нэг өдөр ” зургийг зурсан байна. Богд хаан туулайг өсгөдөг шилээр харснаа, хамар нь жаахан мархайжээ гэж өөлөөд, түүнийг “Марх” Лувсан, алиа хошин зураг зурсан зураачийг “Марзан” Шарав гэж байя гэсэн гэдэг.
Их зураач, монголын шинэ цагийн дүрслэх урлагийн үндэс суурийг тавигчдын нэг Балдуугийн Шарав (Лувсаншарав) шарагчин могой жил буюу 1869 онд Засагт хан аймаг, Засагт ханы хошуу буюу одоогийн Говь-Алтай аймгийн Түмэн сумын нутаг , “Цагаан давааны өвөлжөө” гэдэг газар төрсөн ард гаралтай хүн агаад эх Норжин хүүгээ өвөг эцэг Балдуугаар овогложээ. Ядуу борог амьдралын эрхээр хэсүүчлэн тэнэж явсаар Хүрээнд ирж суурьшжээ. Шаравын их авьяасыг улам бататгахад анхных нь багш, догшид бүтээдэг Жанцан гэдэг зураач ихээхэн нөлөө үзүүлсэн гэдэг. Шарав 18 насандаа Их Хүрээг зорьсон гэж эхийнх нь дурсамж байдгаас үзэхэд Их Хүрээнд иртэл дөрвөн жил хаа хаагуур явсан нь тодорхойгүй, энэ хугацаа нутаг орон, хүн ардын зан заншил, уул ус, цаг улирал, хүмүүсийн зан үйлийн янз бүрийн учралтай тохиолдож, монголын амьдрал ахуйг оюун ухаандаа шингээж авахад тус болсон гэж үздэг. Шарав ийнхүү явсаар 22 насандаа Да Хүрээнд ирснийг судлаачид тогтоосон билээ. Да Хүрээнд ирээд Лувсандондов, дараа нь Балдан хачин гэдэг том ламынд байсан байна. Эдгээр лам нар богдын ойрын шадар хүмүүс байсан учир суу билигтийг ашиглан, богд эзэнтэй улам ойртож, Шаравыг ч ойр дотно танилцуулж, ордны зураач болгосон хэмээх таамаг байдгын учир нь Лувсандондов бол богдын төрд их дээгүүр суудалтай томоохон зиндааны хүн байжээ.
Богдын ордны амьдралд оролцож, бүтээсэн бүтээлээс дурьдвал: Богдыг номын хувцастай, шанаг гэдэг цамын хувцастай, эх дагиныг отго жинстэй, мөн таван ринаа өмссөн бурхны хувцастай, богд эх дагина хоёрыг хоёуланг нь дөрвөн талт титэмтэй, богдыг хаан ширээнд суусны дараа ёслолын хувцастай зургуудыг зурсан гэсэн тэмдэглэл богдын донир байсан Жамбал гэдэг хүний дурсамжинд үлдсэн байна. Ордноосоо төдийлөн холдож, улс орноороо аялаагүй богд Шаравын төрөлхийн шог хошин зан, авьяас билигийг гүнээ мэдэрч, амьдралыг гярхай ажигладаг чанарыг таньж мэдээд, монгол орноо нэгэн хавтгай дээр харах гэж түүнд “Монголын нэг өдөр” зургийг захиалж хийлгэсэн гэсэн таамаглал байдаг. Шарав тэр захиалгыг хүлээн авч, хот сууринд суусан хорин жилийн амьдрал дээрээ нутгаас гарч Их Хүрээ хүртэл явсан дөрвөн жилийн урт замд тохиолдсон элдэв сониноо нэмж хачирлан бүтээжээ. Шаравтай хамт ажиллаж байсан хүмүүсийн дурьдатгалаас үзэхэд их ой сайтай, харсан бүхнээ сэтгэлдээ зураад үлдсэн байдаг, хүнийг нэг хараад дараа хэлэхэд л инээд хүрмээр адилхан шогтой зурдаг байжээ. Эрдэмтэн зохиолч Ц.Дамдинсүрэнгийн дурссанаар “Шарав гуай томхон биетэй, шаравтар царайтай, эелдэг зантай, уран хошин үг ямагт ярьж явдаг хүн” байсан байна. 1921 оны эцсээр Шарав хэвлэлийн хороонд зураачаар орж, хорь шахам жил зургийн ажлыг дагнан эрхлэхдээ, голдуу ном хэвлэлийн зураг, элдэв төрлийн зурагт хуудас олныг урлажээ. Шарав харын талын зураач учир реализм руу анх түрүү тэмүүлж төрөлхийн хурц ухаантай, юмыг түргэн тусгадаг учир гэрэл зураг харуут гурван орон зайн дүрслэлийн ухааныг ойлгож, монгол зурагт шинэчлэл хийсэн юм. Шарав монгол бичигтэй, төвд наргианы хэлтэй хүн байжээ. Тэр шинэ цагийн улс төрийн зурагт хуудсыг үндэслэгч юм.
Хувьсгалын анхны жилүүдэд гарч байсан зурагт хуудасны жинхэнэ эзэн нь Шарав байв. Монгол Ардын Намын анхны хэвлэл “Уриа” сонины нүүрэнд олон түмэн ардыг хувьсгалын үйл хэрэгт уриалан дуудаж, дун үлээж буй цэрэг эрийн зургийг Шарав зуржээ. Түүний зурсан зурагт хуудаснаас хамгийн алдартай нь “суурь муут гэр ба суурь батат гэрийн түүх”зэрэг 12 цуврал зурагт хуудас болно.Энэ зургийг 1929 онд Ленинградад хэвлэсэн тул “Петроградын цуврал” гэж алдаршжээ. Дараа нь 1934 онд “современная монголия” сэтгүүлийн гуравдугаарт тайлбарын хамт гарчээ. Эдгээр зурагт хуудас нь тухай бүрдээ тодорхой сэдвээр зурагдсан, зурагт хуудасны утга санаа гүн гүнзгий, монголын гадаад дотоод байдлыг их л сайн мэддэг хүн зурсан нь мэдрэгддэг. Шаравт тийм хэмжээний улс төрийн гүн гүнзгий мэдлэг байгаагүйг үндэслэн, зарим судлаач дээрх зургийг өөр хүн зурсан гэх саналтай байдаг ч Ц.Дамдинсүрэн нарын олон судлаач зургийн сэдэв, санааг зохиолч С.Буяннэмэх хэлж өгсөн төдийгүй зургийн тайлбарыг шүлэглэн бичсэн гэж үздэг байна. Эдгээр цуврал зургууд нь “Империалист ногоон хорхой ороонги”, “Хувьсгалын өмнөх үеийн албан татвар гувчуур. Ардын хувьсгал ялан мандаж ард түмнийг дийлж давшгүй татвар гувчуураас хөнгөлөв” зэрэг тусгай нэртэй бөгөөд энэ цувралын “Ховдог шунахай шавийн шанзодба. Ардын засаг ханаж цадахыг мэдэхгүй шунахай шар феодалын амыг үүрд цоожлов” зураг нь саяхан болтол дунд сургуулийн түүхийн сурах бичиг дээр байсаар ирснийг уншигчид лавтайяа санаж буй биз ээ. Одоо манай ба гадаадын урлаг судлаачдын Шаравын гэж тогтоосон янз бүрийн төрлөөр хийсэн 50 орчим бүтээл байна. Үүнээс 21 нь богд Хаант Монгол улсын үед буюу Их Хүрээний амьдралтай холбоотой бүтээлүүд бөгөөд хувьсгалын дараахь бүтээлүүдэд нь “В.И.Ленин”,”Д. Сүхбаатар”, “Цэрэг”, “Хичээнгүй сайд Цэрэндорж” зэрэг хөрөг, олон тооны зурагт хуудсууд ордог байна.
“Марзан” Шаравтай 1926 онд уулзаж явсан гэх Лувсанжамъян гэгч хүн энэ зургийг Шарав өөрөө зурсан гэдгээ батлан ярьж байсан гээд тэрхүү амаа цоожлуулсан этгээд бол шанзодба Бадамдоржийн дүр юм гэж дурсчээ. Харин эдгээр зургийг хожим Ленинградад хэвлэхдээ Шаравын зургийг зөвлөлтийн зураачид засамжлан гаргасан байна. Учир нь 12 зурагт хуудсыг зурсан байдал нь Шаравын зурсан бусад зургаас арай өөр хэлбэр оруулжээ. Шарав тухайн үед гарч байсан олон ном сэтгүүл, тухайлбал сайд Эрдэнэбатхааны эмхтгэсэн “сургуулийн хүүхдийн сонирхон унших сургаал бичиг”, Э.Оюуны орчуулан хэвлүүлсэн Даниэл Дефо-гийн “Робинзон Крузо”, Ц.Дамдинсүрэнгийн “Гологдсон хүүхэн” зэрэг номын зураг, хавтас, чимэглэлийн зургийг урласан төдийгүй 1925 онд хэвлэгдэн гарсан БНМАУ-ын анхны мөнгөн тэмдэгт, БНМАУ-ын анхны одон тэмдэг- Аж үйлдвэрийн ба цэргийн гавъяаны одонгийн загвар, анхны шуудангийн маркийн тоонолжин очиртой зургийг зуржээ. Хүнгүй аралд ухаан заран, шийр заасаар амьд үлддэг Робинзон Крузогийн тухай өгүүлдэг Даниэль Дефогийн ном монгол хэлэнд их эрт орчуулагдсан байна. Гадаад далайн чанадад, газрын мухарт ганцаар амь зууж байгаа хүний тухай өгүүлсэн ном гэдгийг л ойлгосон нэрт зураач Шарав анхны монгол орчуулганд зурган тайлбар хийжээ. Хожим европ маягаар Ленины хөрөг зурсан ч, тэр үед зөвхөн монгол зургийн аргаар ажилладаг байсан зураач маань их сонин шийдэлтэй зураг бүтээсэн гэдэг. Монгол хавтгай зурганд юм болгон тогтсон хэлбэртэй тодорхой өнгөтэй. Ус гол мөрөн бол цэнхэр, долгиотсон хээтэй. Уул толгод бол гурвалжин. Тэнгэр бол хөх. Үүл цагаан угалзалсан хээтэй. Цэнхэр, хөх, цагаан өнгө давамгайлаад байдаг. Монгол хавтгай зурганд алслал, эзлэхүүн байхгүй юм. Харин өргөн ашигладаг билэгдэл зүйгээр алслал, ганцаардал, хүнд хэцүүг давсан сэтгэлийн хатийг үзүүлэхээр шийдэж хэлтгий захтай, тод өнгийн монгол дээлтэй, ээтэн хоншоортой монгол гуталтай, монгол царайтай хүнийг хөх тэнгэр, цэнхэр далайн зааг дээрхи нэг багахан эх газар дээр завилан суулгажээ. Газар нь бараг тэр хүний олбог гэмээр ихээ жижигхэн. хүн нь харин харьцангүй том. Бурхан бүтээх шарын шашны тэгээр тухайн сэдвийн гол дүрийг томоор, бусдыг жижгээр зурдаг тул зохиолын гол баатар Робинзон Крузог томоор, алсын алсад далай дунд байгаа хүн амьдардаггүй арлыг жижигхэн эх газраар дүрслэн илэрхийлжээ.
Англи зохиолч Даниэль Дефо зохиолынхоо гол баатар Робинзон Крузог англи хүн боловч Шарав зураач англи хүний бараа хараагүй болоод зохиолын гол баатрыг монгол төрхтэй зурав уу? Эсвэл хүн л бол хүн. Ямар төрхтэй нь хамаагүй, байгалийн хатуу ширүүнийг даваад амьдарч чадаж байгаа хүний оюун ухаан, сэтгэлийн хат юуг ч давна гэдгийг харуулсан ном гэж ойлгоод зориуд ингэж зурсан байж тун болзошгүй ажээ. Тэгээд ялан төгссөн бурханлаг суудалд гол баатраа завилуулан суулгасан нь билэгдэл зүйгээр гол баатрын дотоод хүч чадлыг илэрхийлж чадсан яах аргагүй мэргэн шийдэл байсан тул Шарав зураач хамгийн робинзонлог Робинзон Крузог бүтээсэн байна. Европт зураач нэг газраа хөдлөхгүй суугаад зурдаг тул хол байгаа зүйлийг жижиг, ойр байгаа нь том гэх мэтээр алслал үүсгэдэг бол монгол зурагт алслал байхгүй. Өөрөөр хэлбэл зураач “шувууний дэвэлтээр” хаана бол хаана очиж дуртай цэгээсээ харж, бүгдийг ижил хэмжээнд урладаг тул ингэж бүтээсэн зургийг олон өнцөгт зураг гэдэг байна.
Эзлэхүүнгүй, алслалгүй гэж өрнөдийнхөн үздэг тул монгол зургийг маань хавтгай зураг гэдэг. Дүрс бүрийг хар зураасаар тодруулж “зээглэж” өгөхдөө зураасийг бүдүүсгэн, нарийсган, угалзалж, овгор товгор гаргадаг болохыг тэд анзаараагүй хэрэг. Европ зургийн аргаар нэг л газарт болж буй тухайн нэг үйл явдлаар өгүүлэмж нь хязгаарлагдцаг бол, монгол зургаар өчнөөн олон үйлийг нэг зурагт багтаан зэрэг өгүүлж болдог онцлогтой. Шарав нэрийн өмнө марзан хэмээх алдар дагадаг болоход нөлөөлсөн гэх “Нэг өдөр”, “Үрс гаргалт” (Айрагны баяр) бүтээлүүдээс монгол зургийн онцлог, зураачийн ур чадварыг бэлхнээ харж болно. Шарав шинэ гэрийн хурим найр, нас барсан хүнийг хөдөөлүүлж ёсон, эсгий хийх зан үйл, түлээ мод бэлтгэх ажил, тариа тарих болон тээрэмдэх, эмнэг сургах, мал тамгалах, гэрээ буулгах, ачаалан нүүх, үүлэн борооны явдал, … суллах ч хоцорч үлдсэнгүй нүүдэлчин монголчуудын амьдралын бүхий л талыг зурхайтай нь, гүн ухааны сэтгэлгээтэй нь, өнгө будгийн билгэдэлтэй нь энэ мэтээр уран хошин дүрсэлж үлдээжээ. Будцын шашин монголд нэвтэрснээс хойш л шашны урлагаар дамжиж соёл урлаг, түүн дотор уран зураг монголд дэлгэрсэн мэт үздэг нь өрөөсгөл ойлголт. Шарав зураач амьдарч байсан цаг үеэс таван зуугаад жилийн өмнө перс, түрэгийн зураачид манай монгол зурагнаас суралцаж байсан тухай ном зохиолд тэмдэглэгдсэн байдаг нь манайд өөрийн зургийн арга барил эргнээс байсныг нотлоно. Эртний монгол зураачдын эдүгээг хүртэл хадгалагдан үлдсэн гайхамшигтай миниатюр байсан болоод Шарав зураачийн үед тийм гайхамшигтай бүтээл туурьвах хөрс болжээ. Шаравын 70 насандаа 1939 онд өөд болжээ. Өөрийн гэх үр хүүхэдгүй, төв больницын баруун урдхан Хэвлэлийн хорооны үсэг өрөгч бүдүүн Шагдар гэх хүний хашаанд олон жил аж төржээ. Тэр Улаанбаатарт амьдарч асан харилцан туслалцах хоршооны зураач Шанауер, хэвлэлийн хорооны сургагч Капельмахер, уран барималч Померанцев нартай холбоотой ажиллаж, 1931 онд зөвлөлтөд хоёр сарын хугацаагаар очиж байв. Шаравын уран бүтээлийг Унгарын эрдэмтэн Ронаташ, Зөвлөлтийн судлаач Ломакина нар судлан тусгай ном бичиж гаргасан ч түүндээ хувийн амьдралынх нь тухайд тодорхой өгүүлээгүй байна.
Шийрэвдоржийн Насанбат
