Хэцүү То ван хэмээх хочтой сурган номлогч Тогтохтөр

Боржигон овогт ван Бат Очирын Тогтохтөр нь хоёр зууны тэртээх Монгол Улсын төрийн болон эдийн засгийн тусгаар тогтнолын үндсийн үндэс нь, “Монгол хүнийг өв тэгш гэгээрүүлэн хөгжүүлж, аж байдлыг нь бүхий л талаар өөд татах явдал” хэмээсэн мэргэн сургаалаа айлдаж, түүнийгээ ард түмний амьдралд хэрэгжүүлэн, мөнхжүүлэх үйлсээрээ дэлхийн нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан хүн бөгөөд Чингис хааны алтан ургаас гаралтай тухайн үеийн өндөр хэмжээний сэхээтэн соён гэгээрүүлэгч байж ард олондоо То ван хэмээх нэрээрээ алдаршжээ. То ван бол алтан ургийн 35 дахь үеийн, эзэн богд Чингис хааны 27 дахь үеийн хүн агаад төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, аугаа соён гэгээрүүлэгч, авъяаслаг зохион байгуулагч, цогтой эх оронч хүн байлаа. Тэрбээр 1797 оны 9-р сарын 15 нд Сэцэн хан аймгийн Илдэн хошууны нутаг, “Сангийн далай” гэдэг газарт, засаг ноён Бат-Очирын гэр бүлд төржээ. 25 настайдаа эцгийн хэргэм зэргийг залган, хошууны ноён болсон ба 1839 онд хэбэй ван, 1859 онд Сэцэн хан аймгийн чуулган даргаар томилогджээ. Дэлхийн хөгжлийн түүхийг сөхөн үзвээс орон бүрийн хөгжил цэцэглэлтэнд, тэрхүү улс гүрний сурвалжит язгууртан, сэхээтнүүд томоохон үүрэгтэй болох нь бэлхнээ харагддаг билээ.

Тэрбээр монгол, манж, төвд, хятад хэл бичиг сайн эзэмшин, гүн сэтгэгч, эдийн засагч, шинэчлэн өөрчлөгч, төрийн зүтгэлтэн, эх оронч болтлоо өөрийгөө гэгээрүүлжээ. Түүнчлэн үе уламжлан газар тариалан эрхэлж их туршлагажсан урд хөршид тариа будаа тарих тухай То вангийн сургаал шиг эдийн засгийн цэгцтэй бүтээл урьд нь гарч байсангүй. Тэрбээр энэ бүхнээ нэгтгэн цэгцэлж Монгол Улсын эдийн засгийн суурь болсон бэлчээрийн мал аж ахуйн сонгодог арга ажиллагааг багтаасан Хэбэй вангийн аж төрөхийг заасан сургаалаа 1853 онд туурвижээ. То ван энэ сургаалдаа бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх ухааныг арвилан хэмнэх ухаантай хослуулан тавьсанд уг бүтээлийн ач холбогдол орших юм. Үүнд малчин хүний хүнсэнд хэрэглэх зүйлийн хэмжээ хязгаараас авахуулаад өмсөх хувцасны чанар чансаа, үнэ өртөгийг хүртэл нарийн заасан нь бий. Түүнчлэн талын цагаан зээрийг нутагшуулах, Буйр нуур, Халхголын загас бариулах, жимс ногоо түүлгэх, будаа тарьж тээрэмдэн гурил хийлгэх, орон нутгийн ургамал ашиглан цай боловсруулан айл өрхүүдээ хангах, алт олборлох зэрэг үйлдвэрлэлийн үндэс суурийг тавьж, алт мөнгөний дархан, оёдолчин, хивсчин, сийлбэрчин, уран зураач, уран барималч, чулуучин, төмөрчин зэрэг нарийн мэргэжлийн хүмүүс бэлтгэн, гар урлалыг тусгайлан хөгжүүлж байсан нь өнөөгийн бидний эрхэмлэн байгаа жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд үлгэр жишээ байв. Тэрбээр авьяастай л бол лам хар гэлтгүй даалгавар өгч ажиллуулан, жил бүр хийсэн ажлыг нь шалган тэргүүн сайн, сайн, дэд сайн, дунд, адаг зэрэг олгож нягт, хичээнгүй, чадамгай, зоригт, шударга цол шагнаж, газар тариалан гар үйлдвэрлэл хоёрын алиныг билчээрийн мал аж ахуйтай зохистой хослуулан хөгжүүлж болох ирээдүйтэйг урьдаас нарийн тунгаан үздэг байжээ. Иймээс Халхголын үржил шимтэй хөрсийг даган газар тариалан эрхэлдэг иргэдийг өөрийн нутагт үй олноор суурьшуулахыг үл зөвшөөрдөг байсан төдийгүй тараан суулгах шаардлага тавьж байв.

То ван сургаалдаа, хүн болж төрсөн цаг мөчөөс нь эхлэн хүүхдийг төлөвшүүлэн, монгол арга ухаанд сургах, улмаар монгол өрх гэрийн аж ахуйн ажил, ам бүлийн хүмүүсийн хөдөлмөрийн нарийн хуваарь дээр үндэслэдэг болохыг онцлон заагаад, нүүдэлчин өрхийн оюун санааны болон материаллаг баялагийн хуримтлалыг бий болгоход хүн бүрийн идэвхтэй оролцоо нэн чухал болохыг шинжлэх ухааны үндэстэйгээр номносон байдаг. Тэрбээр хүмүүсийн аж амьдрал ямар төвшинд байх нь хувь хүмүүний эдийн засгийн ухаарал, хүмүүжлээс шууд шалтгаалдаг болохыг онцолж, “Хоосроно гэдэг эртний зүйл, гэвч энэ нь ном бурхантай төрсөн их буяныг үзвээс гол төлөв ухаан санаа барагдаж, залхууран хойргошсоор хамаг үйл хождож, ажил төрөл үгүйгээс хохирох болно. Хоосрохуйд эхлээд ухаан барагдана. Ухаантай хүн хоосрох гэж бэрх. Одоо ухаан барагдсан хүнд ухаан зааж тэнхрүүлэх хэрэгтэй” гэж сургасан байна. То ван сургаалаа төрөлжүүлэн 5 бүлэг болгон хуваасан байх ба энэ нь, эцэг эхийн сургаал, бурхан номын сургаал, лам багшийн сургаал, ноёд дээдсийн сургаал, ахас ихэсийн сургаалаас бүрддэг ажээ. То ван цэвэр ариун байхыг туйлаас эрхэмлэхдээ, айл нүүхдээ бууцаа хэрхэн цэвэрлэснийг хошуу ноёны хувьд эрээлэлгүй биечлэн шалгаж, байгаль дэлхийг бохирдуулсан аваас зохих зэмлэл ноогдуулан цэвэрлүүлдэг байв. То ван сурвалжит язгууртан удам угсааны хүн байсны хувьд богд Жавзандамба хутагтад бараа болон гадаад оронд удаа дараа явахдаа, бусад орны аж байдлаас судлан, нилээд зүйлийг ойлгож авсан байна. Өөрийгөө ийнхүү бололцооны хирээр гэгээрүүлэх явцад То ван үндэснийхээ соёл боловсролыг хөгжүүлж, ард олноо соён гийгүүлэхэд үнэлж баршгүй их зүйл бүтээсний дотор 1864 онд 123 үсэгтэй “Оюун билгийн сургаал оршвой” нэртэй монгол бичгийн их цагаан толгойг зохиосон байна.

То ван тухайн үедээ шашны урсгалыг зөв гольдролд нь оруулж, сэргээн хөгжүүлэх талаар ихээхэн чармайн ажиллаж, жалгын нэг тарсан хошууныхаа лам нарын тоог 30 хүртэл цөөрүүлэн, зөвхөн номтой сайн лам нарыг цуглуулан, хошууны төвд суулгах болсон ба айлын ганц хүүг лам болгохгүй журам тогтоожээ. Судар номыг төвдөөс монгол хэлнээ хөрвүүлэх ажлыг зохион байгуулахдаа, өөрөө ч энэ ажилд биечлэн оролцож, улмаар барлан олшруулаад, сүм хийдэд тарааж байв. Энэ нь бурханы номыг хэн бүхэнд үл ойлгогдох харийн хэл дээр унших, хий хоосон цээжилж, олон түмнийг мухар сүсэгт автахаас сэргийлэх зорилготой байв. Түүнчлэн гадаадаас ховор чухал судар ном ихээр оруулан, халхын сүмдээ хаалга цонхгүй дугана, бурхан шүтээн бариулснаар хошуундаа төдийгүй аймгаараа өөрийн гэсэн шүтэх шүтээнтэй болгожээ. Хошууны төв Тамсагбулагт 300 хүүхдийн сургууль байгуулан, түүнд зөвхөн ихэс дээдсийн хүүхдүүдийг сургаад зогсохгүй, энгийн ард олны үр хүүхдийг нэгэн адил хамруулжээ. Энэ сургуульд То вангийн зохиосон Их цагаан толгой буюу Оюун билгийн сургаал оршвой номыг нь сурах бичиг болгон ашиглаж байв. Урлаг соёлоо дээдлэн хүндэлж байсны нэг жишээ нь, монгол түмний үндэсний их баяр наадмын агуулгыг улам баяжуулан, урлаг спортын театарчилсан тоглолт болгон өргөжүүлсэнд оршино. Баяр наадам эхлэх, хурдан морины гараа бариа, хүчит бөхийн барилдаан эхлэх төгсөх, наадам өндөрлөж, асрын ам нийлүүлэх зэрэгт дуу хөгжим, бүжгийн дэгийн найм, найман багачуудаас гадна наадамчин олон бүгдээрээ “Үлэмж чанар”, “Адис төгс багш лам”, “Асрын өндөрт”, “Эртний цагаан буян” зэрэг дуунуудыг дуулдаг байв. Мөн Богдын өргөөнд То вангийн зохиосон “Гүрбазар” гэдэг дуу нийтээр дуулдаг байлаа. То вангийн хошууг одоо ч хурдан морины угшилтай, сайн дуучидтай, бөх сайтай, олон сайн эрдэмтэн сэхээтнүүдтэй гэж ярьдагийг түүний ажил үйлсийн үргэлжлэл, үр дүн гэж үнэлж болох талтай. 1994-1999 онд То вангийн нутагтаа бүтээлгэсэн их бурханыг сэргээн аравнайлснаар нэгэн бүтэн жарны турш хаагдаж байсан энэ нутгийн сүсэгтэн олны сүсэг бишрэл дахин сэргээгдсэн байна.

То ван нэг ажлыг хийхдээ нөгөө ажлыг хамтад нь амжуулж байхыг сургасан байна. Тэрбээр гадаад, дотоодын олон газраар ийн явахдаа сайн сайхан юм бүхнийг бүтээлч мэлмийдээ шингээж, оюун ухаандаа тунгаадаг байжээ. Орон нутагтаа түүний цогцлуулан бүтээсэн гайхамшигтай сайхан орд харш, сүм дуганы уран гоёмсог хийцээс энэ нь тодорхой байв. То ван Лхас, Утай, Гүмбэн шиг үзэсгэлэнт сайхан барилга байшинг монголын зах хязгаар нутагт өөрсдийн хүч оюунаар байгуулжээ. Энэ их цогцолборуудыг бүтээн босгоход тохиолдсон бэрхшээлийг эрдэм мэдлэг, тал бүрийн ажлын туршлага, хэрсүү ухаанаар даван туулсан сэтгэлийн их тэнхээтэй, өөртөө итгэх нугарашгүй итгэлтэй, бэлэнчлэх сэтгэлгээгүй, хүний оюуны их нөөцийг бодитойгоор үнэлж ашиглаж чадцаг гарамгай удирдагч болохоо харуулсан байна. Халх голын үзэсгэлэнт дэнжийг дэрлүүлэн түүний бүтээлгэсэн найман аюулаас аврагч, өрөвч нигүүлсэнгүй Жигважиджав Жанрайсиг их бурханыг сэргээхээр хэдэн жил үргэлжилсэн их ажлын явцад, Буйр нуурын болор элс ба тунамал чулууг тосон шавраар барьцалдуулан, барилгын чулууг талын аргаар бэлдэж байсан нь тогтоогдсон байна. То ван 1834- 1866 онд Тамсагбулагт Соёлыг бадруулагч сүм, ноёны суух ордон, Утай таван уул зэрэг хачин сонин барилга баримал, хиймэл нуур уул бариулсан байна. Утайн таван уулыг босгохдоо ургамлын үндсийг шороотой хольж барьцалдуулан нуралтаас хамгаалжээ. Энэ нь То ван хөрсний эвдрэл гулсалт үүсэхээс урьдчилан сэрэмжилсэн хэрэг байна. Сүм дугана, орд харш барих, тэдгээрийн чимэглэлийг урлахдаа хус модны нүүрс бэлтгэж, байгалийн зос будаг ашигласан байна. Их бурханыг холимог тэгээр бүтээлгэснийг бодоход То ван тэр болгон урьд хүний хийсэн бэлэн зэлэн зүйл ашиглахыг урьтал болгодоггүй байжээ. Нэг үгээр хэлэхэд То ван тал бүрийн уламжлалт ухаанаар боловсорсон монгол инженер хүн байжээ.

Тэрбээр эх болсон онгон дагшин газар нутгаа дээдийн дээд шүтээн болгон хайрлаж байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалах явдлыг түүний баялагаас авч ашиглахаас эрхэмд тавьж байв. Ийнхүү Монгол улс төрийн тусгаар тогтнолоо манж гүрэнд түр алдаж монгол хүн мориноосоо салсан мэт хүнд цаг үед, халхын дорнод хязгаар нутагт суут их хүн ван Тогтохтөр өөрийн үйл ажиллагааг явуулж, нийгэм эдийн засгийн шинэчлэл хийхийг зорьж байжээ. То вангийн эрх зүйн хувьд манжийн төрийн эрхшээлээс гарах гэсэн оролдлого, алтан ургийнхаа онгоныг мөнхлөн дархалж байсан Хулд /Дархан/ уулыг үхрийн ширээр хэмжин буцааж авсан, манжийн олон төрлийн албан татвараас эдийн засгийн аргаар бүрмөсөн ангижрах гэсэн оролдлогууд, Сангийн далайд хүнсний давс ургуулсан, Буйр нуурын загасыг үржүүлэн, тариа тариулж хүнсэндээ хэрэглэх болсон хийгээд дорнод хязгаар нутагт байнга гарч байсан тэр үеийн газар нутгийн маргаан, энэ бүхэн то вангийн эх орныхоо улс төр, эдийн засгийн тусгаар тогтнолын төлөө хийж байсан тэмцлийн хувилбаруудын яруу тод жишээ баримт юм. Үүгээрээ То ван цогтой эх оронч, үндэсний баатар гэж үнэлэгдэх гавьяатай хүмүүсийн нэг болой.

То ван Бээжинд шадарт яваад буцах замдаа 1868 оны 4-р сарын 6 нд учир битүүлэг шалтгаанаар насан эцэс болжээ. То вангийн эх орныхоо тусгаар тогтнол, ард олныхоо сайн сайхны төлөө хийсэн ажил үйлс, шинэтгэлийн үйл ажиллагаа нь хичнээн дэвшилтэт байсан ч, монголыг эрхшээж байсан манжийн засаг төрийн бодлогын эсрэг чиглэж байснаас ямарч дэмжлэг авч байгаагүй, харин ч шахалт хавчлагатай байнга тулгарч ирсэн байна. Түүнчлэн 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үед То ван амьд байсангүй. 1921 оны Ардын хувьсгалын үзэл баримтлал нь ангич намч зарчимд тулгуурлаж байснаас түүнийг феодал ангийн гаралтай, язгууртан сэхээтэн байсан гэж үзэн, То вангийн үйл ажиллагааг хөхүйлэн, төдийлөн нарийн сайн гаргаж ирээгүй юм. Үүнээс үндэслэн, урьд Монгол улсын түүхэнд То вангийн тухай төдийлөн нарийн тусгагдаж байсангүй. Гагцхүү 1990 оны ардчилсан хувьсгалын уур амьсгалаар То ван судлалыг бие даалган хөгжүүлэх бололцоо нөхцөл бүрдэн, Монгол судлалын шинжлэх ухааны бүрэлдэхүүн хэсэг болон нарийн судлах болжээ.