Ертөнцийн гайхамшиг "Гүмүда" (ཀུ་ མུ་ ད) цэцэг: Гүмүда бол олон зууны тэртээгээс эхлэн бурханы шашны ариун нандин билэгдлүүдийн гайхамшигт илэрхийлэл болсоор ирсэн, цөөрмийн хатад гэж нэрлэгддэг “Бадамлянхуа” буюу усан сараана цэцэгсүүдийн нэгэн төрөл зүйл нь юм. Бадамлянхуа цэцэг дотроо цагаан, улаан, хөх, ягаан улбар шар гэх мэт олон өнгө төрөл зүйл байх бөгөөд гайхаймшигт Гүмүда бол тэдний үхэшгүй мөнхийн билэгдэл болсон цагаан өнгөт хувилбар нь юм. Гүмүда гэдэг нь эртний Ари хэлнээс Санскрит хэлэнд нэвтэрсэн үг бөгөөд тэрээр “мөнхийн билэгдэл” гэсэн утга санааг илэрхийлнэ. Ер нь Бадамлянхуа цэцэгсийн төрөл зүйлүүд бол ихэвчлэн халуун бүсийн нутаг, оронуудын тогтоол ус, нуур, цөөрөм зэрэгт усан мандал, дугуй хэлбэрт навчин дээр хөдөлгөөнт байрлалтай хөвж ургадаг. Зарим тохиолдолд газрын гадаргуу дээр ургах нь ч бий. Эрт дээрээс шашны зан үйл, тахил хүндэтгэлийн зориулалтаар гэрийн нөхцөлд ургуулан тарьсан байх нь ч элбэг тохиолддог. Бадамлянхуа цэцгийн ихэнх төрөлүүд нь өдөртөө дэлбээгээ хумьж шөнөдөө дэлбээгээ нээдэг. Гайхамшигт цагаан Гүмүда эдгээрийн нэгэн адил өдрийн цагт дэлбээгээ хумин амсхийж, шөнөдөө дэлбээгээ нээж үзэсгэлэнт гайхамшигаа дэлгэдэг ер бусын цэцэгсийн нэг.Тэрээр жил бүр хэдэн зуун мянган үрийг цөөрөмд хаядаг боловч тэдгээрийн зарим нь цөөрөмдөө нэн даруй нахиалж зарим нь загас, шувууд зэрэг ан амьтадын хоол хүнс болдог.
Ази болон дорно дахины дулаан бүсийн улс орнуудад түгээмэл ургадаг Гүмүда цэцэгийг улс орон бүхэн өөр өөрийн үндэсний ёс заншил, шашин шүтлэгийн хүрээнд янз бүрээр дээдэлдэг бол Бурханы шашин анхлан дэлгэрсэн Энэтхэгчүүдийн хувьд шашин, сүсэг бишрэлийн хүрээнд илүү өргөн утгаар дээдлэн шүтдэг. Уг цэцгийг Энэтхэгчүүд кокаа хэмээн хиндигээр нэрлэх боловч ихэнх тохиолдолд уламжлалт Кумуда хэмээх санскрит нэршлээр нь нэрлэдэг.
Түүнчлэн Буддын болон хиндү шашны эртний уламжлалаар сар дүүрсэн тэмдэглэлт өдрүүдэд, бурхадыг цэнгүүлэгч, эр тэнгэрлэг дуучид, эм бурханлиг бүжигчид болох шашны “Гандхарва” нар Гүмүдаг баясгах олон төрлийн баяр ёслолыг үйлдэж дуу хуур болдог заншил өнөөдөр ч орхигдоогүй байна. Ялангуяа бурханы шашинтнууд буддагийн тэмдэглэлт “Сагар дава”, “Висак” зэрэг баяр ёслолуудад энэхүү арга хэмжээг “Гандхарва” нарын хамт өргөн дэлгэр үйлдсээр байдаг.
Гүмүда бол эртний түүхтэй гайхамшигт цэцэг учраас Хиндү, Буддизм, Жайнизм зэрэг шашинтнуудын үе уламжлагдсан ёс заншлуудын илэрхийлэл болдог бөгөөд эдгээр шашин шүтлэгийг эрхэмлэгчдийн хувьд Гүмүдаг эрхэмлэн түүний нэршлээр, хот суурин, газар нутаг зэргээс гадна үр хүүхдүүдээ Гүмүдагийн билэгдэлт нэрийг өргөн дэлгэр өгдөг заншилтай болсон. Ялангуяа Энэтхэг болон тэдгээрийн бусад бүс нутагт үзэсгэлэнт охид бүсгүйчүүдийн нэрсийг Гүмүдагийн нэрээр нэрлэх нь нэлээд түгээмэл болсон байдаг.
Монголчуудын хувьд эртнээс нааш Гүмүда цэцэгсийн гайхамшигийг магтан дуулж, шүлэг найраг, зохиол бүтээлдээ мөнхлөн түүхэнд дуурисгасаар ирсэн Гүмүда цэцгийн магтан дууллын орон.
Бурханы шашны холбогдол бүхий түүх, соёл, урлаг, уран зохиолын тууж өгүүллүүдэд Гүмүдаг ихээр өгүүлсэн байдаг нь энэ гайхамшигт цэцгийн тухай Монголчууд эртнээс өргөн дэлгэр ойлголттой байсны илэрхийлэл юм.
С.Нэргүй
